Yevgeny Prigozhin, người đứng đầu công ty quân sự tư nhân Nga Wagner Group, đã trở thành một trong những nhân vật nổi bật trong cuộc xung đột Nga-Ukraina. Những lời chỉ trích gay gắt và chưa từng có của ông đối với chỉ huy quân sự của Nga đã khiến ông bị coi là mối đe dọa tiềm tàng đối với Tổng thống Vladimir Putin. 

Vào ngày 24/6, Prigozhin ra lệnh cho lực lượng của mình hành quân đến Moscow và kêu gọi một cuộc nổi dậy vũ trang nhằm lật đổ giới lãnh đạo quân sự của Nga. Các chiến binh Wagner đã chiếm các địa điểm quân sự quan trọng ở thành phố Rostov-on-Don, miền nam nước Nga, một trung tâm chỉ huy và hậu cần quan trọng cho quân đội Nga trong cuộc xâm lược Ukraine.

Đáp lại, quân đội Nga đã tranh giành để bảo vệ thủ đô của Nga, với việc Putin thề sẽ trừng phạt nặng nề đối với "sự phản bội" và "phản quốc" của Prigozhin. Nhưng vài giờ sau, người phát ngôn Điện Kremlin Dmitry Peskov cho hay, người đứng đầu Tập đoàn quân sự tư nhân Wagner Yevgeny Prigozhin sẽ tới Belarus và vụ án hình sự với nhân vật này sẽ khép lại, Prigozhin được miễn truy tố theo thỏa thuận giữa các bên.

Tập đoàn Wagner khét tiếng về sự tàn ác và chiến thuật tàn bạo trên chiến trường. Trong một báo cáo rằng các lực lượng bị nghi ngờ của Tập đoàn Wagner đã thực hiện những hành động tàn bạo, bao gồm cả việc hành quyết những người đàn ông không vũ trang.

Từ nhà tù đến 'đầu bếp của Putin'

Yevgeny Prigozhin, 62 tuổi, người dẫn đầu cuộc nổi loạn của các tay súng Wagner khiến nước Nga chấn động hôm 24/6, lại có xuất phát điểm không liên quan gì đến binh nghiệp.

Trong thập niên 1980, Prigozhin từng phải ngồi tù 9 năm với tội danh trộm cướp vặt. Sau khi ra tù, ông hoàn lương và mở cửa hàng bán xúc xích ở St. Petersburg. Prigozhin mở quầy xúc xích trong một chuỗi siêu thị và cuối cùng lập nhà hàng cùng công ty phục vụ ăn uống mang tên Concord.

Năm 2001, nhà hàng của Prigozhin hân hạnh phục vụ bữa tối cho hai thượng khách: tân Tổng thống Nga Putin và Thủ tướng Nhật Yoshiro Mori. Sau đó có thể kể tên các thực khách lừng danh khác như Tổng thống Pháp Jacques Chirac (năm 2001), Tổng thống Mỹ George W. Bush (năm 2006).

Không lâu sau, công ty của Prigozhin liên tiếp được chọn để tổ chức và phục vụ những bữa tiệc quan trọng trong Điện Kremlin, trong đó có tiệc sinh nhật ông Putin năm 2003. Từ đó Prigozhin được gọi là "đầu bếp riêng" của tổng thống.

Mối quan hệ tốt đẹp với giới tinh hoa Nga đã mang lại cho tỉ phú Prigozhin những hợp đồng lớn, như cung cấp suất ăn cho các trường học, bệnh viện và cả quân đội Nga, giúp Prigozhin trở thành tỷ phú với tổng tài sản ước tính một tỷ USD.

Công ty Concord còn giành được nhiều hợp đồng hợp tác công tư với khoản đầu tư cao. Đế chế kinh doanh và những quan hệ chính trị trở thành bàn đạp để Prigozhin lấn sân sang các lĩnh vực có sức ảnh hưởng lớn hơn.

Tuy nhiên, Prigozhin không giới hạn tham vọng của mình trong ngành dịch vụ ăn uống.

Can thiệp vào chính trường 

Chính phủ Mỹ cáo buộc Prigozhin lập nên tổ chức Cơ quan Nghiên cứu Mạng (IRA) tại Nga, thực chất là trung tâm tuyên truyền và phát tán tin giả, nhằm thao túng mạng xã hội Mỹ và tác động lên các cuộc bầu cử. 

Mỹ cũng cáo buộc Prigozhin đã tìm cách tác động lên cuộc bầu cử tổng thống năm 2016, giúp Donald Trump đắc cử khi vượt qua đối thủ của mình là bà Hillary Clinton. Các cáo buộc trước đó đã bị Prigozhin và các luật sư phủ nhận quyết liệt. 

Tuy vậy, Prigozhin thừa nhận hồi tháng 11/2022 rằng "Chúng tôi đã, đang và sẽ tiếp tục can thiệp bầu cử Mỹ. Điều đó sẽ được thực hiện một cách cẩn trọng, chính xác và theo cách riêng, chúng tôi biết phải làm như thế nào", 

Prigozhin bước chân vào lĩnh vực quân sự từ năm 2014 với quyết định thành lập công ty Wagner. Các thành viên Wagner là cựu binh Nga được Prigozhin tuyển mộ để hỗ trợ Nga bảo vệ lợi ích và an ninh quốc gia.

Theo báo cáo của Trung tâm Nghiên cứu chiến lược và quốc tế (CSIS), Wagner không phải là một công ty quân sự tư nhân đơn thuần mà là một hệ thống chuyên cung cấp từ dịch vụ hỗ trợ an ninh, cố vấn quân sự cho đến lính đánh thuê.

Vài tháng sau khi chiến sự bùng nổ, Wagner khai trương tổng hành dinh ở St. Petersburg, mở kênh mạng xã hội chính thức và khởi động chương trình tuyển mộ nhân sự trên toàn quốc.

Prigozhin trở thành gương mặt đại diện cho Wagner, khi ông xuất hiện trong nhiều video tuyển mộ của tập đoàn. Trong một video lan truyền hồi tháng 9-2022, Prigozhin xuất hiện trong sân nhà tù ở Nga, nói chuyện với đám đông phạm nhân, hứa rằng nếu họ tham chiến ở Ukraine trong 6 tháng thì bản án của họ sẽ được giảm nhẹ.

Hiện ước tính có tới 20.000 binh sĩ của công ty này đang chiến đấu ở Ukraina.

Mặc dù hoạt động mạnh nhưng hiệu quả của Wagner Group không rõ ràng. Các nhà phân tích cho rằng nhóm này cũng có một số lượng lớn thương vong mà không đạt được những bước tiến đáng kể.

Ông trùm Wagner vươn vòi ra thế giới

Bên cạnh việc cung cấp các dịch vụ hỗ trợ an ninh ở châu Phi và Trung Đông, những công ty liên quan tới Prigozhin cũng đã đẩy mạnh xuất khẩu lương thực, thực phẩm phục vụ ngày càng nhiều nhân lực và chuyên gia quân sự của Nga hoạt động trên khắp thế giới.

Wagner hiện đang hoạt động tại 30 quốc gia và có hai trung tâm huấn luyện tại Nga. Một trong những nhiệm vụ đầu tiên của Wagner thực hiện ở Crimea là khi Nga tiến hành quá trình sáp nhập bán đảo này vào tháng 2/2014.

Tại Crimea, lính đánh thuê của Wagner giúp lực lượng ly khai do Nga hậu thuẫn kiểm soát bán đảo. Sau đó, Wagner tiếp tục hỗ trợ lực lượng ly khai thân Nga tại vùng Donbass.

Vào tháng 1/2023, Wagner tuyên bố họ đã giành quyền kiểm soát thành phố Soledar của Ukraina, được coi là một trong những chiến thắng hiếm hoi của Moscow kể từ đầu cuộc chiến.

Wagner ban đầu có khoảng 8.000 thành viên, nhưng trong một thập kỷ qua nhanh chóng phát triển thành một tổ chức vũ trang chuyên nghiệp, với phạm vi hoạt động trải rộng trên nhiều châu lục. Tổ chức do Prigozhin đứng đầu đã hiện diện tại nhiều vùng xung đột trên khắp thế giới, trong đó có chiến trường Syria và các nước châu Phi.

Wagner đã hoạt động trong cuộc xung đột dân sự ở Libya và Nga đã gửi cho tập đoàn này các thiết bị quân sự bao gồm máy bay chiến đấu và xe bọc thép để Nga có thể có chỗ đứng tại quốc gia này, Bộ Quốc phòng Mỹ cho biết vào năm 2020.

Trong cuộc nội chiến tại Cộng hòa Trung Phi, nhóm này bị buộc tội hành quyết thường dân, tấn công lực lượng gìn giữ hòa bình của Liên Hợp Quốc và nhắm mục tiêu vào các cộng đồng chủ yếu là người Hồi giáo.

Wagner Group và các vùng xám pháp lý

Việc thành lập các công ty quân sự tư nhân là bất hợp pháp theo hiến pháp Nga, trong đó quy định rằng trách nhiệm về an ninh và quốc phòng chỉ thuộc về nhà nước. Bộ luật hình sự của Nga cấm công dân làm lính đánh thuê nhưng các công ty nhà nước được phép có lực lượng an ninh vũ trang tư nhân.

Những kẽ hở như vậy cho phép Wagner Group hoạt động trong vùng xám "bán hợp pháp".

Chẳng hạn, công ty này từng hoạt động ở châu Phi, cung cấp hỗ trợ và an ninh cho các công ty khai thác mỏ của Nga và các khách hàng khác. Tuy nhiên, nhóm này bị cáo buộc hoạt động như một công cụ để giành quyền kiểm soát tài nguyên thiên nhiên ở châu Phi, cũng như gây ảnh hưởng đến chính trị và xung đột ở các quốc gia Libya, Sudan, Mali và Madagascar.

Tại Syria, Wagner bảo vệ các giếng dầu và nhận được một phần tiền bán dầu; ở Trung Phi, việc bảo kê hầm mỏ mang lại lợi nhuận lớn. Thứ trưởng Ngoại giao Mỹ Victoria Nuland cho biết vào tháng 1 rằng, công ty đang sử dụng quyền tiếp cận vàng và các nguồn tài nguyên khác ở châu Phi để tài trợ cho các hoạt động ở Ukraina.

Khi chiến sự tại Ukraina ngày càng khốc liệt, Wagner đã có một "sáng kiến" gây nhiều tranh cãi: tuyển mộ tù nhân tại Nga, cầm súng ra chiến trường để đổi lấy tự do. 

Đã có những người hoàn thành "nghĩa vụ chiến trường 6 tháng" và trở về địa phương. Có những nguồn tiền đen, Wagner cũng biết cách chi trả để giữ người như bồi thường cho thân nhân lính đánh thuê chết trận. Đương nhiên cung cách này bị phương Tây cho là kỳ lạ, vi phạm luật pháp.

Một số phương tiện truyền thông Nga cáo buộc rằng Wagner có liên quan đến vụ sát hại ba nhà báo Nga ở Cộng hòa Trung Phi năm 2018, những người đang điều tra các hoạt động của nhóm. Các vụ giết người vẫn chưa được giải quyết..

Các nước phương Tây và các chuyên gia của Liên hợp quốc đã cáo buộc lính đánh thuê Wagner vi phạm nhân quyền trên khắp châu Phi, bao gồm cả ở Cộng hòa Trung Phi, Libya và Mali.

Vào năm 2021, Liên minh Châu Âu đã cáo buộc nhóm này "vi phạm nhân quyền nghiêm trọng, bao gồm tra tấn và hành quyết và giết người phi pháp, tóm gọn hoặc tùy tiện," đồng thời thực hiện "các hoạt động gây bất ổn" ở Cộng hòa Trung Phi, Libya, Syria và Ukraina. Một số video đã xuất hiện với mục đích cho thấy một số hoạt động đã góp phần tạo nên danh tiếng đáng sợ của Wagner.

(Nguồn: DW/ BBC/ Reuters)