Trong nhiều thập kỷ, một trong những câu hỏi lớn nhất của khoa học tiến hóa là: điều gì đã khiến Homo sapiens - loài người hiện đại - trở nên khác biệt so với các loài người cổ đại như Neanderthal hay Denisovan? Vì sao chỉ con người hiện đại phát triển được ngôn ngữ phức tạp, văn hóa tích lũy, xã hội quy mô lớn và cuối cùng là nền văn minh toàn cầu?

Một giả thuyết từng rất hấp dẫn cho rằng câu trả lời nằm ở gen. Chỉ cần một vài thay đổi nhỏ trong bộ gen - đặc biệt là các gen liên quan đến não bộ - có thể đã tạo ra bước ngoặt tiến hóa quyết định. Tuy nhiên, một bài viết gần đây trên Nature, dựa trên nghiên cứu công bố trên Science Advances, cho thấy giả thuyết đó có thể quá đơn giản.

Nghiên cứu này không tìm kiếm thêm những "gen đặc biệt" mới. Thay vào đó, các nhà khoa học quay lại kiểm chứng những biến thể gen vốn đã được cho là then chốt. Họ tập trung vào các biến thể làm thay đổi protein, từng xuất hiện ở Neanderthal hoặc Denisovan, nhưng lại vắng mặt hoặc hiếm gặp ở người hiện đại. Trước đây, một số biến thể như vậy được suy đoán là có ảnh hưởng lớn đến sự phát triển não bộ và khả năng nhận thức - những đặc điểm được xem là cốt lõi làm nên con người.

Điểm khác biệt quan trọng của nghiên cứu lần này nằm ở phương pháp. Thay vì chỉ dựa vào thí nghiệm trong phòng thí nghiệm hay mô hình tế bào, nhóm nghiên cứu đã khai thác dữ liệu từ các "biobank" (ngân hàng lưu trữ mẫu sinh học của con người, kèm theo dữ liệu sức khỏe và thông tin cá nhân liên quan, được dùng cho nghiên cứu y học và khoa học) quy mô lớn, bao gồm thông tin di truyền, sức khỏe và đặc điểm sinh học của hàng trăm nghìn người đang sống. 

Điều này cho phép họ đặt câu hỏi rất trực diện: Nếu những biến thể gen ấy thực sự quan trọng, thì chúng có để lại dấu ấn rõ ràng nào trong đời sống thực của con người hiện đại hay không?

Câu trả lời thu được khá bất ngờ. Những người mang các biến thể gen cổ xưa đó không cho thấy sự khác biệt đáng kể về cấu trúc não, năng lực nhận thức, trình độ học vấn hay các đặc điểm sức khỏe có thể đo lường được. Ngay cả những gen từng được truyền thông và một số nghiên cứu trước đây nhắc đến như "ứng viên sáng giá" cho sự khác biệt trí tuệ giữa người hiện đại và người cổ đại cũng không tạo ra hiệu ứng rõ ràng khi được kiểm chứng trên quy mô lớn.

Phát hiện này không có nghĩa là gen không quan trọng. Nhưng nó đặt ra một giới hạn rõ ràng: những khác biệt di truyền đơn lẻ, dù có vẻ ấn tượng về mặt sinh học, có thể không đủ để giải thích các đặc tính phức tạp như tư duy trừu tượng, ngôn ngữ hay văn hóa. Con người không chỉ là tổng của các biến thể gen, mà là kết quả của những tương tác chồng chéo giữa gen, môi trường phát triển, xã hội và lịch sử tích lũy qua nhiều thế hệ.

Với báo chí khoa học, đây là một bài viết không mang tính "phát hiện gây sốc", nhưng lại có ý nghĩa định hướng rất lớn. Bài viết nhấn mạnh rằng việc gán cho DNA vai trò giải thích toàn bộ con người không chỉ thiếu chính xác về mặt khoa học, mà còn tiềm ẩn nguy cơ dẫn đến những diễn giải sai lệch trong xã hội.

Thông điệp này đặc biệt quan trọng trong thời đại trí tuệ nhân tạo và dữ liệu lớn. Khi các thuật toán ngày càng được dùng để dự đoán năng lực học tập, sức khỏe hay hành vi con người dựa trên dữ liệu sinh học, nghiên cứu này là một lời nhắc rằng những mô hình đó có giới hạn. Nếu ngay cả các biến thể gen từng được cho là "quyết định" trong tiến hóa cũng không cho thấy tác động mạnh mẽ trong đời sống thực, thì việc dùng DNA để dự đoán tiềm năng con người càng cần được tiếp cận một cách thận trọng.

Bài viết củng cố một cách nhìn phức tạp hơn: con người hiện đại trở nên khác biệt không chỉ vì họ có bộ gen nào, mà vì họ sống trong các cộng đồng biết học hỏi lẫn nhau, truyền lại tri thức, xây dựng chuẩn mực và không ngừng biến đổi môi trường sống của chính mình.

Khi kết thúc bài viết, Nature không đưa ra một câu trả lời dứt khoát cho câu hỏi "điều gì làm nên con người". Nhưng chính sự không dứt khoát đó lại là điểm mạnh. Nó cho thấy khoa học không luôn tiến lên bằng những phát hiện giật gân, mà đôi khi bằng việc nhận ra rằng những câu hỏi lớn không thể được giải quyết chỉ bằng một hướng tiếp cận duy nhất.

Trong một thế giới ngày càng muốn có những lời giải nhanh gọn, bài viết này nhắc chúng ta rằng hiểu về con người là một hành trình dài, đòi hỏi sự kết hợp giữa sinh học, xã hội học, văn hóa và lịch sử. Và có lẽ, chính khả năng đặt lại câu hỏi - chứ không phải một biến thể gen cụ thể nào - mới là điều khiến Homo sapiens thực sự khác biệt. 

(Theo Nature)