Lịch sử Việt Nam không thiếu những người đàn ông kiệt xuất, nhưng đâu đó giữa những trang sử ấy, luôn thấp thoáng bóng dáng những người phụ nữ âm thầm mà mạnh mẽ. Ỷ Lan - người phụ nữ “hái dâu gặp vua” là một trong những cái tên như thế.

Từ một cô gái bình thường, không xuất thân quyền quý, không sinh ra trong nhung lụa, Ỷ Lan bước vào hoàng cung, rồi trở thành nguyên phi, nhiếp chính, từng nhiều lần thay vua trị nước. Nàng để lại dấu ấn không chỉ bởi quyền lực, mà còn ở cách nàng dùng trí tuệ, sự mềm dẻo và tầm nhìn để giữ yên xã tắc, chăm lo đời sống dân chúng. Với phụ nữ hiện đại, câu chuyện về Ỷ Lan không chỉ là giai thoại lịch sử, mà còn là lời nhắc về sức mạnh của tri thức, bản lĩnh và sự tự tin vào giá trị bản thân.

Từ bờ dâu làng quê đến bậc mẫu nghi chốn hoàng cung

Tương truyền, trước khi vào cung, Ỷ Lan chỉ là một cô gái nhà nông, sống ở vùng Siêu Loại (nay thuộc Gia Lâm, Hà Nội). Cái tên Ỷ Lan cũng xuất phát từ hình ảnh cô gái dựa vào khóm lan ngoài hiên, vừa trầm ngâm, vừa toát lên vẻ thanh tú, khác hẳn đám đông ồn ào khi vua Lý Thánh Tông ngự giá qua làng.

Trong khi nhiều cô gái khác đổ xô chạy ra đường, chen nhau mong được nhà vua để mắt, thì Ỷ Lan lại chăm chỉ hái lá dâu, bình thản như thể chuyện nghìn quân, nghìn ngựa đi qua chỉ là một cơn gió lớn. Chính sự bình tĩnh, tự tôn và khí chất ấy đã khiến nhà vua chú ý.

Câu chuyện “vua gặp cô gái hái dâu” nghe như cổ tích, nhưng điều đáng nói không phải là việc nàng “lọt mắt xanh” nhà vua, mà là nàng không chủ động chạy theo may mắn, mà để giá trị của mình tự tỏa sáng. Hình ảnh ấy rất “đời”: Giữa những ồn ào khoe mẽ, người phụ nữ biết giữ lại sự tĩnh tại, tự trọng, đôi khi lại là người có cơ hội bước vào một hành trình lớn hơn.

Kỳ nữ trị quốc, thay vua giữ yên bờ cõi

Sau khi vào cung, Ỷ Lan được vua Lý Thánh Tông sủng ái, phong làm Nguyên phi. Nhưng điều khiến bà in dấu trong lịch sử lại không chỉ là vẻ đẹp hay sự sủng ái, mà là những lần bà thay vua trị nước khi nhà vua vắng mặt.

Khi vua cùng triều thần thân chinh đi đánh giặc, Ỷ Lan ở lại kinh thành, thay vua trông coi việc triều chính. Bà lắng nghe dân chúng, giảm sưu thuế, khuyến khích nông nghiệp, mở mang chùa chiền, chăm lo đời sống tinh thần của thần dân. Người phụ nữ vốn xuất thân thôn dã ấy, nhờ hiểu cảnh sống khó nhọc của nông dân, đã đưa ra nhiều quyết sách gần gũi với đời sống.

Điểm đáng chú ý là bà không cai trị bằng sự phô trương quyền lực, mà bằng cách hiểu dân, lo cho dân. Hình ảnh ấy rất hợp với phụ nữ hiện đại: Không ồn ào, không cần “hét ra lửa”, nhưng tư duy vững, tầm nhìn rõ, biết mình đang làm gì và vì điều gì.

Ỷ Lan không phải là đóa hoa chỉ để ngắm trong lồng son. Bà là một chính trị gia kiệt xuất, người duy nhất trong lịch sử hai lần buông rèm nhiếp chính, gánh vác giang sơn.

Lần thứ nhất, khi vua Lý Thánh Tông thân chinh đánh Chiêm Thành (1069), Ỷ Lan ở nhà trấn an trăm họ. Tài năng của bà khiến đất nước thái bình, lòng dân quy thuận, tôn sùng bà như "Quan Âm nữ". Chính vua Lý Thánh Tông, sau khi nghe tin hậu phương vững chắc, đã phải thốt lên đầy hổ thẹn: "Nguyên phi là đàn bà còn làm được như thế, ta là đàn ông thì được việc gì!". Lời than ấy trở thành động lực để vua đại thắng trở về.

Lần thứ hai, khi vua băng hà, Ỷ Lan trở thành chỗ dựa cho vị vua ấu thơ Lý Nhân Tông (7 tuổi). Không chỉ giữ vững xã tắc, bà còn ban hành những chính sách đầy nhân văn mà chỉ có người từng trải qua nghèo khó mới thấu hiểu. Bà trích kho nội phủ chuộc thân cho các cô gái nghèo phải bán mình, gả chồng cho họ; bà ra lệnh cấm giết trâu bừa bãi để bảo vệ sức kéo cho nông dân. Sử thần Ngô Sĩ Liên đã phải gật gù tán thưởng cái đức "nhân chính" ấy.

Vết mực đen vì một chữ "ghen"

Tưởng chừng cuộc đời bà là một bản hùng ca trọn vẹn, nhưng "chuyện hậu cung nào có đơn giản". Quyền lực và lòng ghen tuông đã tạo nên một bi kịch chấn động sử sách: Vụ án Thượng Dương Hoàng hậu.

Cho rằng mình là mẹ đẻ vua mà không được dự chính sự, Ỷ Lan đã buông lời trách móc đầy ẩn ý: "Mẹ già này khó nhọc mới có ngày nay, mà bây giờ phú quý người khác hưởng...". Kết cục đau lòng xảy ra vào năm 1073: Dương Thái hậu cùng 76 cung nữ bị giam cầm và bức tử. Hành động này bị các sử gia như Lê Quý Đôn và Ngô Sĩ Liên lên án gay gắt, coi đó là tội ác không thể dung thứ, dù bà có là người sùng Phật đến đâu.

Trong Đại Việt thông sử, nhà sử học Lê Quý Đôn đã chê trách thế này: "Đến như Ỷ Lan nguyên phi được vua con phong là Thần, đã phạm tội ác giết hại vợ đích của chồng".

Còn sử thần Ngô Sĩ Liên có nói: "Nhân Tôn là người nhân hiếu, Linh Nhân là người sùng Phật, sao lại đến nỗi giết đích thái hậu, hãm hại người không tội, tàn nhẫn đến thế ư! Vì ghen là thường tình của đàn bà, huống chi lại là mẹ đẻ mà không được dự chính sự. Linh Nhân dẫu là người hiền cũng không thể nhẫn nại được, cho nên phải kêu với vua. Vua lúc ấy còn trẻ thơ, chỉ biết chiều lòng mẹ là đích, mà không biết là lỗi to".

Cũng vì thế mà vua Lý Nhân Tông cũng bị gánh tiếng than phiền. Trong Đại Nam quốc sử diễn ca có câu:

"Năm mươi năm lẻ lâu bền,

Vũ công, văn đức rạng truyền sử xanh.

Thượng Dương, sao nỡ bạc tình?

Để bà Dương hậu một mình ngậm oan".

Đây mãi là vết xước lớn nhất trên tấm bia công đức của bà, khiến người đời sau vừa kính phục tài năng, vừa ghê sợ sự tàn nhẫn của chốn thâm cung.

Những năm tháng cuối đời, dường như ám ảnh bởi cái chết oan khuất của Thượng Dương Thái hậu, Ỷ Lan dốc lòng xây hơn trăm ngôi chùa để sám hối. Mùa thu năm 1117, bà qua đời, khép lại một cuộc đời lừng lẫy. Bà ra đi, để lại một di sản đồ sộ về văn trị, võ công nhưng cũng để lại một bài học đắt giá về sự tàn khốc của quyền lực.

Ngày nay, giữa phố cổ Hà Nội sầm uất, trong con ngõ Tạm Thương nhỏ bé, ngôi đình Yên Thái vẫn trầm mặc khói hương thờ phụng bà - một người đàn bà đã dệt nên gấm hoa cho non sông, nhưng cũng tự tay thêu lên đó những nỗi đau thế thái nhân tình. Đó là nơi hậu thế nghiêng mình trước một bậc nữ nhi tài sắc vẹn toàn, nhưng cũng là lời nhắc nhở về những góc khuất phận người phía sau bức màn nhung gấm.

Một người phụ nữ, hai vai gánh: Việc nước và việc nhà

Trong mọi triều đại, phụ nữ ở vị trí “vợ của người đứng đầu” thường vừa được ngưỡng mộ, vừa chịu áp lực. Ỷ Lan cũng không ngoại lệ. Bà vừa phải giữ tình cảm vợ chồng, vừa đảm trách nghĩa vụ với triều đình, lại vừa chịu những đố kỵ, ganh ghét trong chốn hậu cung.

Có những giai thoại cho thấy Ỷ Lan không phải người hoàn hảo; bà cũng có những quyết định khiến hậu thế tranh luận. Nhưng nếu nhìn dưới góc độ đời sống, ta dễ dàng thấy ở bà hình ảnh của rất nhiều phụ nữ hôm nay: Lúc nào cũng phải đứng ở giao điểm của tình cảm - trách nhiệm - danh dự - gia đình - xã hội.

Đó là câu hỏi quen thuộc của phụ nữ hiện đại: "Nếu chọn sự nghiệp, mình có bỏ bê gia đình không? Nếu chọn gia đình, mình có đang bỏ rơi chính mình không?"

Ỷ Lan thời đó cũng phải lựa chọn, cũng đối diện với ánh mắt của người đời, cũng mang trên vai sức nặng của hai chữ “trách nhiệm”. Sự khác biệt là: Bà không ngồi yên than thở, mà dùng hành động để chứng tỏ mình có thể gánh vác nhiều hơn những gì xã hội mặc định cho phụ nữ.

Một trong những điểm khiến câu chuyện về Ỷ Lan đặc biệt chạm tới độc giả nữ là xuất thân của bà không hề danh giá. Bà không sinh ra trong hoàng tộc, không phải con nhà quyền thế, mà là người con gái làng quê sống bằng nghề hái dâu, trồng lúa.

Trong tưởng tượng của nhiều người, phụ nữ “làm nên chuyện” thường phải có điều kiện xuất phát tốt. Chuyện đời Ỷ Lan phá vỡ khuôn mẫu đó.

Đặt vào bối cảnh hôm nay, câu chuyện ấy như một lời nhắn: Bạn có thể sinh ra ở một vùng quê nhỏ. Bạn có thể bắt đầu từ những công việc rất bình thường. Nhưng tri thức, bản lĩnh và sự tinh tế trong cách sống có thể đưa bạn đi xa hơn nhiều so với xuất thân.

Ỷ Lan đã không cố gắng “đánh bóng” mình; bà chỉ sống đúng với khí chất, sự điềm đạm, trí tuệ của bản thân, và cơ hội đã tìm đến. Phụ nữ hôm nay, trong một thế giới nhiều cạnh tranh, đôi khi cũng cần ngồi lại, nhìn mình bằng con mắt bớt khắt khe hơn: Mình không cần trở nên giống ai khác, mình chỉ cần trở thành phiên bản phát triển hơn của chính mình.

Nếu coi Ỷ Lan như một nhân vật truyền cảm hứng thay vì một cái tên trong sách sử, ta có thể rút ra vài điều rất hợp với chị em:

- Giữ khí chất giữa đám đông: Khi tất cả mọi người vội vàng lao ra ngoài đường để “được thấy”, Ỷ Lan chọn chăm chỉ hái dâu theo lời dì dặn. Ở thời nào cũng vậy, phụ nữ có bản lĩnh thường không để đám đông quyết định mình phải làm gì.

- Không sợ xuất thân bình thường: Bạn là ai khi bắt đầu, không quan trọng bằng việc bạn đang trở thành ai sau mỗi lựa chọn.

- Biết lắng nghe đời sống thật: Người từng là nông dân sẽ hiểu nông dân. Vì từng vất vả, Ỷ Lan biết điều gì thực sự khiến dân chúng khổ, từ đó quyết sách của bà chạm đúng nỗi niềm họ. Phụ nữ hôm nay, muốn dẫn dắt gia đình hay đội nhóm, cũng cần học cách lắng nghe người khác từ những điều nhỏ nhất.

- Dám gánh trách nhiệm: Quyền lực đi kèm với áp lực. Thời đó, việc một người phụ nữ đứng ra nhiếp chính đã là chuyện “khác thường”. Nhưng nếu không nhận trách nhiệm, bà đã không trở thành Ỷ Lan trong mắt lịch sử. Với phụ nữ hiện đại, đôi khi cơ hội đến dưới hình dạng một trách nhiệm mới - nếu mình chỉ biết sợ, mình sẽ bỏ lỡ.

Ỷ Lan không chỉ là “cô gái hái dâu gặp vua” trong một giai thoại lãng mạn. Bà là hình ảnh của một người phụ nữ dám bước qua giới hạn của xuất thân, dám nói bằng trí tuệ, dám hành động vì điều mình tin đúng.

Giữa cuộc sống hiện đại đầy áp lực, nhìn lại câu chuyện của Ỷ Lan, nhiều phụ nữ sẽ nhận ra: Mình không cần sinh ra ở đúng chỗ, chỉ cần đi đúng hướng. Và đôi khi, khởi đầu bình thường lại là nền đất tốt nhất để một người phụ nữ vươn lên bằng chính nội lực của mình.