GS Vũ Hà Văn, nhà sáng lập GeneStory chia sẻ rằng giải thưởng này cho thấy khoa học có thể mang lại những giá trị thiết thực và nhân văn. 

- Năm nay GeneStory tiếp tục có một dự án được vinh danh tại Giải thưởng Hành động vì cộng đồng - Human Act Prize. Ông có thể chia sẻ cảm xúc lúc này?

GS Vũ Hà Văn: Đây là một niềm tự hào rất lớn và cũng là một niềm động viên đối với tất cả thành viên trong công ty. Mọi người đã bỏ rất nhiều công sức vào dự án này. Đối với chúng tôi, đây là sự tri ân không chỉ đối với những liệt sĩ đã hy sinh vì Tổ quốc và đem lại sự yên bình cho nhiều gia đình, mà còn là minh chứng cho thấy khoa học có thể đem lại những giá trị nhân văn sâu sắc. Ngoài ra, thời điểm này rất có ý nghĩa khi dự án đang rất cần sự lan tỏa cho cộng đồng để tiến hành được nhanh hơn.

GS Vũ Hà Văn trả lời báo chí bên lề đêm trao giải Human Act Prize

Hiện nay Việt Nam có gần 500.000 liệt sĩ chưa xác định được danh tính. Đây là một dự án rất lớn, sẽ kéo dài nhiều năm. Hơn một năm kể từ khi bắt đầu triển khai dự án, cũng đã có rất nhiều công đoạn được triển khai. Tính đến nay, hơn 72.000 mẫu ADN thân nhân liệt sĩ đã được thu thập trên 34 tỉnh, thành phố, thông qua gần 1.000 buổi thu mẫu tập trung và lưu động, qua đó xác định và trả lại tên cho 23 liệt sĩ. Những con số này là kết quả của một quy trình chặt chẽ và đồng bộ, trong đó lực lượng PC06 các địa phương trực tiếp tổ chức thu thập, chuẩn hóa thông tin thân nhân liệt sĩ và cập nhật lên Cơ sở dữ liệu Căn cước. Dưới sự chủ trì và chỉ đạo của C06 - Bộ Công an, các buổi thu mẫu được triển khai linh hoạt, kết hợp cả hình thức tập trung và lưu động tại địa phương.

Đồng hành trong quá trình này, GeneStory chạy đua với thời gian, ưu tiên tổ chức các đợt thu mẫu lưu động cho các Mẹ Việt Nam anh hùng và thân nhân liệt sĩ đã cao tuổi, đồng thời không ngừng nâng cao năng lực xử lý, với công suất lên tới 500.000 mẫu mỗi năm. Thành quả này có được nhờ chủ trương đúng đắn của Nhà nước, sự phối hợp chặt chẽ của các bộ, ban, ngành, đặc biệt là Đề án 06 của Chính phủ, tạo nền tảng dữ liệu dân cư thống nhất, chính xác, giúp việc xác minh và đối chiếu thông tin thân nhân liệt sĩ được triển khai hiệu quả và bền vững. Bên cạnh đó, dự án cũng nhận được sự hỗ trợ tài chính từ các doanh nghiệp lớn như tập đoàn Vingroup và của cộng đồng.

Những bước đầu suôn sẻ và đem lại kết quả khả quan cho thấy đây là một hướng đi đúng. Việc tìm mộ liệt sĩ chúng ta đã làm từ rất lâu. Rất nhiều câu chuyện trên tivi hoặc báo chí nói về các gia đình hoặc các chiến sĩ đi tìm đồng đội rất cảm động. Nhưng điều đó cũng cho thấy công việc này rất tốn công sức và gian nan cho từng gia đình. Có những gia đình mất 10 năm mà vẫn không có kết quả.

Dự án do GeneStory triển khai nhằm tích hợp dữ liệu ADN vào Cơ sở dữ liệu thân nhân liệt sĩ chưa xác định danh tính, theo chương trình được Thủ tướng Chính phủ chính thức phát động. Toàn bộ hoạt động xét nghiệm tại GeneStory tuân thủ nghiêm ngặt các quy định về an toàn, bảo mật thông tin, đạt cấp độ 3 tại GeneStory và cấp độ 4 trên hệ thống trung ương.

Dữ liệu sau khi xử lý được lưu trữ tập trung trong Cơ sở dữ liệu Căn cước, bao gồm hai nguồn chính: thông tin ADN thân nhân liệt sĩ và thông tin ADN hài cốt liệt sĩ đã được phân tích tại các viện giám định. Hai nguồn dữ liệu này được đối sánh, so khớp khoa học, sau đó chuyển tới các đơn vị chức năng để xác minh, qua đó xác định danh tính và trả lại tên cho các liệt sĩ. Điều này mang lại sự an ủi, giá trị tâm linh cho hàng trăm nghìn gia đình của những người có công ở Việt Nam. Có lẽ trong các dự án GeneStory đã làm đây là dự án có ý nghĩa sâu sắc và lớn nhất.

- Trong lần đầu tiên tham dự Giải thưởng Hành động vì cộng đồng năm 2023, dự án Thuốc đúng cho em của GeneStory được trao giải Ý tưởng vì cộng đồng. Việc này có ý nghĩa thế nào với dự án?

GS Vũ Hà Văn: Việc được trao giải ở Giải thưởng Hành động vì cộng đồng 2023 đã giúp dự án được lan tỏa tốt hơn, nhờ thế có sự chung tay rộng rãi hơn của xã hội. Chẳng hạn như khi chúng tôi đến làm việc ở các bệnh viện, họ cũng biết về dự án nhiều hơn, hỗ trợ mạnh mẽ hơn.

Ngoài ra đó là sự ghi nhận từ xã hội và giới chuyên môn đối với một hướng tiếp cận còn rất mới ở Việt Nam – ứng dụng dữ liệu gen để giúp trẻ em được dùng đúng thuốc, đúng liều, an toàn và hiệu quả hơn.

Với GeneStory, giải thưởng này không chỉ là niềm tự hào mà còn là một sự khích lệ lớn để chúng tôi tiếp tục kiên trì theo đuổi con đường đưa khoa học gen đến gần hơn với đời sống, đặc biệt là trong lĩnh vực y tế dự phòng. Nó cho thấy rằng những nghiên cứu tưởng như hàn lâm hoàn toàn có thể chuyển hóa thành các giải pháp mang lại giá trị thiết thực cho cộng đồng, nếu được triển khai đúng cách và với tinh thần trách nhiệm xã hội cao.

Quan trọng hơn, giải thưởng đã giúp dự án “Thuốc đúng cho em” có thêm niềm tin, thêm động lực và thêm sự đồng hành của các đối tác, các cơ quan chuyên môn cũng như các bậc phụ huynh. Đó chính là nền tảng để dự án tiếp tục được mở rộng, hoàn thiện và hướng tới mục tiêu lâu dài: giảm thiểu rủi ro trong sử dụng thuốc cho trẻ em Việt Nam, từ đó góp phần nâng cao chất lượng chăm sóc sức khỏe thế hệ tương lai.

- Khi trở về Việt Nam, tham gia nhiều hơn vào các công việc khác ngoài nghiên cứu khoa học, ông thấy vai trò của một nhà khoa học và một người tham gia công tác xã hội có gì khác nhau?

GS Vũ Hà Văn: Rất khác. Công việc nghiên cứu khoa học, như khi tôi làm việc tại Mỹ, phần lớn mang tính cá nhân: tôi nghiên cứu vì niềm yêu thích toán học và sự hứng khởi trước các vấn đề khoa học được đặt ra, còn giá trị ứng dụng đôi khi chưa phải ưu tiên hàng đầu. Ngược lại, với các hoạt động cộng đồng, lợi ích mang lại cho xã hội phải được đặt lên trước, và khoa học cần được triển khai theo cách phù hợp với nhu cầu thực tiễn. Tôi cho rằng đây cũng là mong muốn chung của nhiều nhà khoa học Việt Nam: được đóng góp tri thức của mình cho cộng đồng và xã hội.

- Ông nghĩ thế nào về việc có một giải thưởng tôn vinh những dự án vì cộng đồng như Giải thưởng Hành động vì cộng đồng - Human Act Prize?

GS Vũ Hà Văn: Tôi nghĩ, ít nhất đối với công ty chúng tôi, đó là sự động viên cho tất cả những người đã rất vất vả trong hơn 1 năm vừa qua. Thứ hai, giải thưởng mang lại sự lan tỏa cho dự án này. Dự án cần được thực hiện trong một khoảng thời gian nhất định, không thể để quá lâu được. Cuộc chiến tranh đã kết thúc 50 năm rồi, việc tìm thân nhân và khai quật các ngôi mộ bây giờ cũng có rất nhiều khó khăn. Nhìn rộng hơn, tôi nghĩ đây là câu chuyện để các nhà khoa học hoặc những người hoạt động xã hội nói chung có thể thấy rằng khoa học mang lại những kết quả rất thiết thực.

- Hiện dự án xây dựng cơ sở dữ liệu biến dịch di truyền cho quần thể người Việt đã hoàn thành. Sắp tới chúng ta có thể kỳ vọng sẽ có thêm nhiều dự án khác dựa trên kết quả này không?

GS Vũ Hà Văn: Cơ sở dữ liệu này xuất phát từ dự án 1.000 hệ gene, được tập đoàn Vingroup hỗ trợ, bắt đầu từ 2018 và được hoàn thành trong 2-3 năm vừa qua. Đây sẽ là một kho dữ liệu mà chúng ta có thể hy vọng tìm ra được những gene đặc trưng hoặc những mối liên hệ đặc trưng giữa gen người Việt và các loại thuốc, hoặc các loại bệnh, từ đó, tìm ra được những phương án chữa bệnh cá thể hóa cho người Việt, hoặc cá thể hóa cho từng cá nhân, cá thể hóa cho những lứa tuổi nhất định. Kho dữ liệu này đã và đang được chia sẻ cho cộng đồng và mọi người đều đang nghiên cứu trên đó. Tôi hy vọng nó sẽ tạo ra được những thành quả mới mà người Việt có thể hưởng lợi.