Các mốc phát triển nhận thức đại diện cho những bước tiến quan trọng trong sự phát triển của trẻ. Phát triển nhận thức đề cập đến cách trẻ suy nghĩ, học hỏi, khám phá, ghi nhớ và giải quyết vấn đề.

Trước thế kỷ 20, trẻ sơ sinh thường bị coi là những thực thể đơn giản và thụ động, chỉ là phiên bản thu nhỏ của người lớn. Tuy nhiên, quan điểm này đã thay đổi khi các nhà tâm lý học Jean Piaget chỉ ra rằng, trẻ em có cách suy nghĩ khác biệt so với người lớn. Nhờ đó, thời kỳ thơ ấu và thanh thiếu niên dần được công nhận là những giai đoạn phát triển độc đáo, có giá trị riêng trong quá trình hình thành nhân cách và tư duy.

Dưới đây là các mốc phát triển nhận thức diễn ra trong giai đoạn từ khi sinh ra đến 5 tuổi.

Cha mẹ cần hiểu rõ các cột mốc phát triển của một đứa trẻ.

Từ khi sinh đến 3 tháng tuổi

3 tháng đầu đời của trẻ là khoảng thời gian kỳ diệu. Mốc phát triển quan trọng trong giai đoạn này tập trung vào việc khám phá các giác quan cơ bản và học hỏi nhiều hơn về cơ thể cũng như môi trường xung quanh.

Trong giai đoạn này, hầu hết trẻ sơ sinh bắt đầu:

- Thể hiện các hành vi dự đoán, chẳng hạn như tìm kiếm hoặc mút khi nhìn thấy núm vú hoặc bình sữa.

- Nhận biết sự khác biệt về âm sắc và âm lượng.

- Nhìn rõ hơn các vật thể trong khoảng cách 33cm.

- Tập trung vào các vật thể chuyển động, bao gồm cả khuôn mặt của người chăm sóc.

- Nhìn thấy tất cả các màu trong quang phổ thị giác của con người.

- Phân biệt các vị ngọt, mặn, đắng và chua.

- Sử dụng biểu cảm khuôn mặt để phản ứng với môi trường xung quanh.

Từ 3 đến 6 tháng tuổi

Trong giai đoạn sơ sinh, khả năng tri giác vẫn đang phát triển. Từ 3–6 tháng tuổi, trẻ bắt đầu phát triển khả năng cảm nhận mạnh mẽ hơn. Ở độ tuổi này, hầu hết trẻ bắt đầu:

- Bắt chước các biểu cảm khuôn mặt.

- Phản ứng với các âm thanh quen thuộc.

- Nhận ra những khuôn mặt quen thuộc.

- Đáp lại các biểu cảm khuôn mặt của người khác.

Từ 6 đến 9 tháng tuổi

Khám phá suy nghĩ của trẻ sơ sinh là một thách thức lớn đối với các nhà nghiên cứu. Việc hỏi trẻ về những gì chúng đang nghĩ là điều không thể thực hiện. Để hiểu rõ hơn về quá trình tư duy của trẻ, các nhà khoa học đã phát triển nhiều nhiệm vụ sáng tạo nhằm khám phá hoạt động bên trong của não bộ trẻ nhỏ.

Từ 6–9 tháng tuổi, các nhà nghiên cứu nhận thấy rằng hầu hết trẻ sơ sinh bắt đầu:

- Nhìn lâu hơn vào những điều "không thể", chẳng hạn như một vật thể lơ lửng trong không trung.

- Nhận biết sự khác biệt giữa các bức tranh có số lượng vật thể khác nhau.

- Hiểu sự khác biệt giữa vật thể có sự sống và vật thể vô tri.

- Sử dụng kích thước tương đối của một vật thể để xác định khoảng cách xa gần của nó.

Từ 9 đến 12 tháng tuổi

Khi trẻ em ngày càng phát triển về mặt thể chất, khả năng khám phá thế giới xung quanh của chúng cũng trở nên phong phú hơn. Những cột mốc quan trọng như ngồi dậy, bò và đi chập chững không chỉ đánh dấu sự trưởng thành về thể chất mà còn giúp trẻ hiểu biết sâu sắc hơn về môi trường xung quanh.

Khi gần 1 tuổi, hầu hết trẻ có thể:

- Thích thú khi xem sách tranh.

- Bắt chước các cử chỉ và một số hành động cơ bản.

- Xử lý vật thể bằng cách lật qua, cố gắng đặt một vật vào vật khác, v.v.

- Đáp lại bằng cử chỉ và âm thanh.

Từ 1 đến 2 tuổi

Sau khi tròn 1 tuổi, sự phát triển về thể chất, xã hội và nhận thức của trẻ em thường có những bước tiến đáng kể. Ở độ tuổi này, trẻ dành nhiều thời gian để quan sát hành động của người lớn xung quanh. Do đó, việc cha mẹ và người chăm sóc làm gương tốt về hành vi trở nên vô cùng quan trọng.

Hầu hết trẻ một tuổi bắt đầu:

- Nhận diện các vật thể tương tự nhau.

- Bắt chước hành động và ngôn ngữ của người lớn.

- Học hỏi thông qua khám phá.

- Chỉ vào các vật thể và người quen thuộc trong sách tranh.

- Phân biệt "bản thân" và "người khác".

- Hiểu và phản ứng với các từ.

Từ 2 đến 3 tuổi

Khi 2 tuổi, trẻ ngày càng trở nên độc lập hơn. Vì trẻ giờ đây có thể khám phá thế giới một cách đầy đủ hơn, rất nhiều việc học ở giai đoạn này đến từ kinh nghiệm cá nhân.

Hầu hết trẻ 2 tuổi có thể:

- Nhận diện hình ảnh phản chiếu của mình trong gương và gọi tên mình.

- Bắt chước các hành động phức tạp hơn của người lớn (chơi trò gia đình, giả vờ giặt quần áo, v.v.).

- Ghép các vật thể với công dụng của chúng.

- Gọi tên các vật thể trong sách tranh.

- Phản ứng với các hướng dẫn đơn giản từ cha mẹ và người chăm sóc.

- Phân loại các vật thể theo nhóm (ví dụ: động vật, hoa, cây, v.v.).

- Xếp các vòng tròn trên cọc từ lớn nhất đến nhỏ nhất.

Từ 3 đến 4 tuổi

Trẻ em hiện nay phát triển khả năng phân tích thế giới xung quanh một cách ngày càng phức tạp. Khi quan sát môi trường, trẻ bắt đầu phân loại và sắp xếp các vật thể cũng như ý tưởng vào các nhóm khác nhau. Sự tích cực trong việc học hỏi khiến trẻ không ngừng đặt ra những câu hỏi về thế giới xung quanh, trong đó câu hỏi "Tại sao?" trở thành một trong những câu hỏi phổ biến nhất ở độ tuổi này.

Khi 3 tuổi, hầu hết trẻ có thể:

- Đặt câu hỏi "tại sao" để tìm kiếm thông tin.

- Thể hiện nhận thức về quá khứ và hiện tại.

- Học hỏi bằng cách quan sát và lắng nghe hướng dẫn.

- Duy trì thời gian tập trung lâu hơn, khoảng 5 đến 15 phút.

- Sắp xếp các vật thể theo kích thước và hình dạng.

- Tìm kiếm câu trả lời cho các câu hỏi.

- Hiểu cách nhóm và ghép các vật thể theo màu sắc.

Từ 4 đến 5 tuổi

Khi gần đến tuổi đi học, trẻ phát triển tốt hơn trong việc sử dụng từ ngữ, bắt chước hành động của người lớn, đếm số và thực hiện các hoạt động cơ bản quan trọng cho việc chuẩn bị đi học.

Hầu hết trẻ 4 tuổi có thể:

- Vẽ tranh và đặt tên, mô tả bức tranh đó.

- Đếm đến năm.

- Vẽ hình người.

- Gọi tên và nhận diện nhiều màu sắc.

- Ghép vần.

- Nói nơi mình sống.

Giúp trẻ đạt được các mốc phát triển nhận thức

Tìm cách khuyến khích sự phát triển trí tuệ của trẻ là mối quan tâm của hầu hết các bậc cha mẹ. May mắn thay, trẻ luôn háo hức học hỏi ngay từ khi mới sinh ra.

- Nuôi dưỡng trải nghiệm học tập tại nhà

Dù giáo dục sẽ sớm trở thành một phần quan trọng trong cuộc sống của trẻ, những năm đầu đời chủ yếu chịu ảnh hưởng từ mối quan hệ thân thiết trong gia đình, đặc biệt là với cha mẹ và người chăm sóc. Điều này có nghĩa là cha mẹ có vai trò đặc biệt trong việc định hình cách trẻ học hỏi, suy nghĩ và phát triển.

- Khuyến khích trẻ hứng thú với thế giới xung quanh

Cha mẹ có thể khuyến khích khả năng trí tuệ của trẻ bằng cách giúp chúng hiểu về thế giới xung quanh. Khi trẻ sơ sinh thể hiện sự quan tâm đến một vật thể, cha mẹ có thể giúp trẻ chạm vào và khám phá vật đó, đồng thời nói tên của nó.

Ví dụ, khi em bé chăm chú nhìn một cái lục lạc, cha mẹ có thể nhặt nó lên và đặt vào tay bé, nói: "Con có muốn cái lục lạc không?" rồi lắc lục lạc để minh họa cách nó hoạt động.

- Khuyến khích khám phá

Khi trẻ lớn hơn, cha mẹ nên khuyến khích trẻ khám phá thế giới. Hãy kiên nhẫn với những đứa trẻ nhỏ dường như có vô số câu hỏi về mọi thứ xung quanh. Cha mẹ cũng có thể tự đặt câu hỏi để giúp trẻ trở thành những người giải quyết vấn đề sáng tạo hơn.

Ví dụ: Khi gặp một tình huống khó khăn, hãy đặt những câu hỏi như "Con nghĩ điều gì sẽ xảy ra nếu chúng ta…?" hoặc "Điều gì có thể xảy ra nếu chúng ta…?". Bằng cách để trẻ tự nghĩ ra các giải pháp ban đầu cho vấn đề, cha mẹ có thể khuyến khích sự phát triển trí tuệ và sự tự tin của trẻ.