Tập sách gồm những câu châm ngôn, cách ngôn đời xưa mà Lương Văn Can đã dày công sưu tầm, biên khảo, ghi chép và giải nghĩa để lưu truyền lại cho các thế hệ sau về đạo đức – lối sống và làm ăn kinh tế cho mọi nhà.

Lương Văn Can là một chí sĩ yêu nước, tham gia sáng lập Đông Kinh nghĩa thục, cụ dành tâm huyết một đời cho việc khơi dậy dân trí và dân khí, nhằm cổ vũ tinh thần tự cường dân tộc và chấn hưng đất nước. Xuất thân khoa bảng, cụ còn tiên phong trong công cuộc cải cách xã hội, với những tư tưởng đột phá về giáo dục, văn hóa. Cụ đã có những đóng góp quan trọng vào việc xây dựng nền tảng văn hóa và tư tưởng cho thế hệ thanh niên trong thời kỳ đất nước đối mặt với những biến động lớn ở những năm đầu thế kỷ XX.

Cuốn sách Kim cổ cách ngôn, Lương Văn Can.

Những công trình biên soạn có giá trị lúc sinh thời của Lương Văn Can có thể kể đến như Thương học phương châm, Kim cổ cách ngôn… Các trước tác của cụ Lương Văn Can chú trọng vào truyền dạy tư tưởng cơ bản của Nho giáo và ý nghĩa giáo dục luân lý sâu sắc, góp phần bảo tồn cổ học tinh hoa, những bài học về đạo làm người và đạo làm giàu, hữu ích cho giới thương nhân và cho công cuộc chấn hưng kinh tế đất nước lúc bấy giờ.

Trong phần mở đầu lời tựa sách Kim cổ cách ngôn, Lương Văn Can bày tỏ: “Có ba điều bất hủ mà cổ nhân để lại: một rằng lập đức, hai rằng lập công, ba rằng lập ngôn. Này như có đức hạnh để làm tiêu biểu cho người, thì người ta sùng bái vô cùng, có công nghiệp để tế độ con người. Lời nói là tiếng trong bụng, có tư tưởng điều gì thì phát ra lời nói, nói ra mà nghĩa lý chính đáng ai ai cũng lấy làm phải, đời đời cũng lấy làm phải, bởi lời nói ấy mà lập nên đức tốt, thành được công to, thế thì lời nói lưu truyền mãi mãi, dẫu muôn đời cũng không đổi”.

Bởi quan niệm rằng lời vàng ý ngọc của người xưa mang sức sống vĩnh cửu, nên trong Kim cổ cách ngôn, Lương Văn Can đã tập hợp những câu răn dạy của thánh hiền về nhân cách thẳng ngay, xây dựng nếp sống cần kiệm, khuyến khích học tập suốt đời, trau dồi tri thức, phẩm hạnh cá nhân cũng như đạo đức nghề nghiệp. Tuy ngôn ngữ của Lương Văn Can dùng trong Kim cổ cách ngôn cách nay trăm năm dẫu có phần xa lạ so với văn phong hiện đại, nhưng uyên ý của những câu cách ngôn vẫn còn vẹn nguyên giá trị.

Có thể kể ra câu nói của Lương Văn Can về danh dự con người quý giá như ngàn vàng như: “Hảo danh dự chi giá trị. Thắng ư thúc nhất kim đái”. Có nghĩa là: Cái giá trị có danh dự, tốt quý hơn thắt một cái đai vàng. “Lập danh dĩ nhất sinh. Nhi thất chi cận khoảnh khắc”. Có nghĩa là: Lập danh dự tốn công cả một đời, mà mất đi chỉ một phút chốc thôi, thành thì khó mà bại dễ như thế.

Để biên soạn tập sách này, Lương Văn Can tâm niệm: “Lời nói bất hủ gọi là cách ngôn, xưa nay thánh hiền cách ngôn nhiều lắm, nghĩa lý rất là thâm thúy cao thượng… Bây giờ đương là thời đại quốc văn thịnh hành, tất phải dịch ra quốc văn thì quốc dân ta mới có thể phổ thông được cả. Nên tôi nay trích lấy những lời cách ngôn của thánh hiền Âu, Á , Mỹ, dịch làm quốc văn, trước biên chữ Nho, sau biên chữ Quốc ngữ, lại biên chữ một ở dưới, rồi mới dịch hết đại ý để cho người ta ai cũng hiểu được, gọi là sách kim cổ cách ngôn”.

Cổ nhân có câu: “Thư trung hữu ngọc”. Tròn một thế kỷ kể từ lần in đầu tiên vào năm 1925, những lời trong Kim cổ cách ngôn của Lương Văn Can vẫn ngời chất ngọc, mang những thông điệp hữu ích trao truyền đến các thế hệ tương lai, là kim chỉ nam cho lớp hậu bối, giúp họ vững bước trên hành trình tìm kiếm giá trị nhân tâm bền vững.

Sách này câu nói thì ngắn mà lý thú về ý nghĩa thì dài lâu, khuyên người ta phải cần kiệm lo nghĩ, dặn người ta đừng kiêu xỉ hoang toàng, chỉ bảo con đường lập thân, tinh vi chu mật không sót tí gì, thực là một cái gương báu ở trước mắt, một cái hộ phù để giữ mình.

Đối với thanh niên nhiều thế hệ rất cần ghi nhớ lời của Lương Văn Can chắt chiu và truyền trao: “Bọn thanh niên ta, tiến trình còn dài, nghĩa vụ còn lắm, đã làm một phần người trong quốc dân, tức có một phần nghĩa vụ trách nhiệm, hẳn phải biết học phổ thông, trước làm ích mình, sau làm ích nước mới là không làm sinh hư một đời, thời tác giả lấy làm mong lắm”.

Lương Văn Can nguyên là Lương Ngọc Can, tự Ôn Như, biệt hiệu Sơn Lão, sinh năm Giáp Dần 1854, tại thôn Hạ, xã Nhị Khê, huyện Thượng Phúc, phủ Thường Tín, tỉnh Hà Nội (nay là thành phố Hà Nội). Năm 1874, đỗ cử nhân Hán học, sau vài lần thi nữa nhưng không đậu thì cụ ở nhà dạy học, không ra làm quan.

Năm 1907 cụ cùng các đồng chí mở trường Đông Kinh nghĩa thục và là Thục trưởng, một thời gian sau trường bị đóng cửa. Năm 1913 cụ bị chính quyền thực dân tuyên án đày đi Nam Vang vì tội tham gia kích động chống chính quyền. Năm 1921 cụ trở về nhà ở Hà Nội, lại mở trường dạy học và viết sách. Cụ mất năm 1927.