Việt Nam là một trong những quốc gia có nguồn tài nguyên dược liệu phong phú, là kho tàng thảo dược quý hiếm gắn liền với tri thức y học cổ truyền. Tuy nhiên, trong thế giới hiện đại, sự mai một giống loài, việc khai thác quá mức và thiếu công nghệ bảo tồn đang khiến những 'báu vật xanh' ấy dần biến mất.

TS. Bá Thị Châm và TS. Nguyễn Thị Thúy Hường thu mẫu cây lá hen tại khu vực Mũi Né (Lâm Đồng ). Cây lá hen với những công dụng vô cùng đặc biệt, được dân gian mệnh danh là “Khắc tinh của bệnh hen suyễn”. Cây lá hen còn có tên gọi khác là cây bồng bồng, nam tỳ bà, cây bàng biển… Đây là một trong số rất ít những vị thuốc có tác dụng điều trị bệnh hen suyễn.

TS. Bá Thị Châm và TS. Nguyễn Thị Thúy Hường, hai nhà khoa học của Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ  Việt Nam là những nhà khoa học đang cống hiến để gìn giữ, tái sinh và phát triển dược liệu Việt bằng khoa học công nghệ tiên tiến.

Các chị vừa có chuyến khảo sát thực địa, thu mẫu dược liệu tại một số tỉnh phía Nam. Từ những triền đồi mù sương ở Lâm Đồng đến các vạt cây ven biển Bãi Dài (Khánh Hòa), rồi dọc theo hành trình xuyên suốt nhiều tỉnh phía Nam, chuyến đi thực địa của hai nữ tiến sĩ diễn ra trong sự lặng lẽ, không chỉ khảo sát và thu mẫu, mà còn lặng thầm tìm cách hồi sinh những báu vật thảo dược đang mai một.

Phóng sự ảnh dưới đây ghi lại hành trình miệt mài gìn giữ tri thức y học cổ truyền Việt Nam bằng đôi chân đi thực địa và trái tim yêu khoa học bền bỉ.

Trên đường từ TP.HCM ra Nha Trang, TS Bá Thị Châm và TS Nguyễn Thị Thúy Hường phát hiện nhiều cây nở ngày đất mọc dại ven đường. Cây nở ngày đất còn có nhiều tên gọi khác như cây bạc đầu hay cây hoa gà trắng,... Tên khoa học của loại thảo dược này là Gomphrena Celosioides Mart, nằm trong họ của cây rau dền thuộc bộ Cẩm chướng. Cái tên này bắt nguồn từ những đặc điểm cơ bản như chỉ nở hoa vào ban ngày và mọc sát ở mặt đất. Theo nghiên cứu y học dân gian, cây nở ngày đất có thể dùng để trị ho, cảm cúm và có khả năng tiêu độc rất tốt. Đối với y học hiện đại, thì đây là một loại thuốc có thể kháng nấm, kháng lại ký sinh trùng, giúp lợi tiểu, phòng ngừa chứng sỏi tiết niệu,..

TS. Bá Thị Châm nhấm lá cây bụp giấm để cảm nhận đặc tính của cây vừa phát hiện. Cây bụp giấm (Hibiscus sabdariffa) còn có nhiều tên gọi khác như atiso đỏ, đay nhật, lạc thần hoa, là loài cây thuộc họ cẩm quỳ (Malvaceae). Đây là loài cây sống hàng năm, cao từ 1.5 - 2m, phân nhánh ở gốc, thân có màu tím đỏ nhạt, lá bụp giấm nguyên, phiến lá có mép có răng cưa nhỏ. Hoa bụp giấm mọc ở nách lá, có màu vàng hồng hoặc đỏ tía, không có cuống, quả nang, hình trứng. Hoa bụp giấm chứa nhiều thành phần có lợi cho sức khỏe như vitamin A, vitamin C, axit béo không no, axit citric, axit tartaric, axit malic, hibiscus, delphinidin, cyanidin, polysaccharides, v.v.

TS. Nguyễn Thị Thúy Hường đã chủ động liên hệ với người dân địa phương tại khu vực phát hiện loài cây quý, nhằm phục vụ cho công tác nuôi cấy gen, trồng dược liệu và thu mẫu trong các giai đoạn tiếp theo.

Thu mẫu quả tươi từ thiên nhiên để nghiên cứu chuyên sâu.

TS. Nguyễn Thị Thúy Hường phát hiện mùi hương đặc trưng khác biệt từ một loại thảo dược mà chị đã từng nghiên cứu. Theo TS. Hường, đây có thể là một biến thể mới của loài cây cùng họ.

Lấy mẫu thảo dược mang về phòng thí nghiệm nghiên cứu và nhân giống gen.

Cây gai sầu, còn gọi là gai chống hoặc gai ma vương do quả có gai sắc nhọn, khi giẫm phải có thể gây bệnh và thối thịt. Đây là loài cây bò lan trên mặt đất với nhiều cành dài từ 30 đến 60 cm. Lá mọc đối, dạng kép lông chim lẻ và mặt dưới phủ lớp lông trắng mịn. Hoa màu vàng, mọc đơn lẻ ở kẽ lá với cuống ngắn, thường nở vào mùa hè. Quả nhỏ, khô và có gai. Bộ phận dùng làm thuốc là quả của cây gai sầu, trong Đông y gọi là tật lê hoặc bạch tật lê. Vào tháng 8 - 9, khi quả chín, người ta cắt cả cây đem phơi khô, sau đó dùng gậy cứng đập để quả rụng xuống, chọn lấy những quả già, phơi khô và sử dụng làm thuốc.Theo y học cổ truyền, tật lê có vị đắng, cay, tính ấm, vào hai kinh can và phế. Có tác dụng bình can, tán phong, thắng thấp, hành huyết. Dùng chữa các bệnh đầu nhức, phong ngứa, tích tụ, tắc sữa. Trong dân gian, thường dùng tật lê bổ thận, trị đau lưng, gầy yếu, xuất tinh sớm, loét miệng.

Ẩn mình trong rừng nguyên sinh là vô vàn loài thảo dược quý giá của tự nhiên

Hai nhà khoa học và cán bộ rừng cùng trao đổi về các loài dược liệu mới phát hiện trong quá trình đi thực địa.

Dù mưa rừng dai dẳng và vắt bám đầy lối, các chị vẫn kiên cường băng rừng, tìm ra những loài dược liệu quý

TS. Nguyễn Thị Thúy Hường vui mừng khi tìm thấy cây thạch tùng răng – loài thảo dược quý đã được chị và TS. Bá Thị Châm nghiên cứu, phát triển thành sản phẩm hỗ trợ trí não đang được thị trường đón nhận.

Cán bộ quản lý rừng cho biết cây Thạch tùng răng mọc nhiều trong khu vực, và dưới sự hướng dẫn của TS. Nguyễn Thị Thúy Hường, họ đã phối hợp cùng công nhân nhân giống cây để phát triển nguồn dược liệu với sản lượng lớn hơn.

Thạch tùng răng tên khoa học là Huperzia serrata (Thunb.) Trev., là một loại thân thảo, thuộc họ thông đất (Lycopidiaceae), thường mọc ở bề mặt đá, đất mùn ở dưới tán rừng quanh năm ẩm ướt, độ mùn cao, độ cao trên 1000m so với mặt nước biển. Ở Việt Nam hiện nay chỉ mới phát hiện được loài cây này ở một số địa phương như Sapa (Lào Cai) và Đà Lạt (Lâm Đồng). Ở Trung Quốc, cây này được sử dụng trong y học cổ truyền qua hàng ngàn năm với tác dụng lợi tiểu, chống co thắt, giảm đau và cầm máu. Hoạt chất chính của thạch tùng răng là một loại alkaloid có tên là Huperzine A. Vào năm 1986, các nhà khoa học Trung Quốc đã chiết được Huperzine A từ cây Thạch tùng răng (Huperzia serrata Thunb. Trev) Chất này có khả năng tăng cường trí nhớ và điều trị các bệnh suy giảm trí nhớ ở người già, đặc biệt là bệnh Alzheimer.

TS. Nguyễn Thị Thúy Hường vui vẻ chia sẻ thành quả nghiên cứu – sản phẩm chứa thành phần từ cây thạch tùng răng.

Tại khu vực phát hiện loài thảo dược lạ, TS. Bá Thị Châm tiến hành chụp mẫu để phục vụ công tác so sánh.

Thu mẫu trong rừng với điều kiện thiếu thốn, những bữa cơm vốn đơn giản ở nhà trở nên vất vả và tốn nhiều thời gian do thiếu thốn đủ bề.

Món đậu cuối cùng còn sót lại ở chợ quê cách khu vực đoàn lưu trú gần chục km

Các nhà khoa học phát hiện một loài cây có ngoại hình gần giống cây chè.

Loài cây này có hình dáng gần giống cây chè hoa vàng nhưng mang hoa màu trắng, lá khi nhấm có vị ngọt.

Những bàn tay vốn mềm mại trở nên nhạy bén và tinh tế hơn bao giờ hết trong từng thao tác thu mẫu.

TS. Bá Thị Châm trao đổi với cán bộ rừng về giống cây gần giống cây chè, đồng thời cho biết sẽ thu mẫu để mang về nghiên cứu và tách chiết.

Phát hiện một loài lan kim tuyến khác biệt so với loài đã quen thuộc.

Chia tay cánh rừng già – nơi chứa đựng nhiều loài thảo dược quý, các nhà khoa học vui mừng vì đã phát hiện thêm nhiều dược liệu quý giá.

Các mẫu dược liệu thu được trong chuyến đi đang được TS. Nguyễn Thị Thúy Hường xử lý, nghiên cứu trong phòng thí nghiệm.

Hành trình tìm kiếm và thu thập dược liệu của hai nhà khoa học nữ không chỉ là câu chuyện về sự kiên trì và bền bỉ, mà còn là minh chứng cho tâm huyết và đam mê dành cho khoa học. Trong những ngày tháng lặng lẽ giữa thiên nhiên hoang sơ, họ đã vượt qua bao thử thách, mang về nhiều mẫu thảo dược quý giá cho phòng nghiên cứu tại Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam, nơi những phát hiện này sẽ được tiếp tục nghiên cứu, góp phần phát triển nền y học nước nhà.