Giám định viên của Trung tâm Giám định ADN phân tích một mẫu hài cốt liệt sĩ.  Ảnh: VGP

Sau nhiều năm đối mặt với giới hạn kỹ thuật trong giám định ADN hài cốt phân hủy nặng, Việt Nam đang tiến một bước dài khi làm chủ công nghệ giải trình tự gen thế hệ mới kết hợp phân tích chỉ thị SNP. Kết quả bước đầu cho thấy khả năng xác định danh tính liệt sĩ được cải thiện rõ rệt, mở ra triển vọng tháo gỡ những “điểm nghẽn” tồn tại lâu nay.

Trong nhiều thập kỷ, tìm kiếm, quy tập và xác định danh tính hài cốt liệt sĩ luôn là nhiệm vụ mang ý nghĩa chính trị nhân văn sâu sắc. Tuy nhiên, thách thức lớn nhất nằm ở khía cạnh khoa học: phần lớn hài cốt đã chôn cất hàng chục năm trong điều kiện khí hậu nhiệt đới, mức độ phân hủy cao, thông tin thực chứng hạn chế, thậm chí không còn thân nhân gần để đối chiếu.

Theo GS.TS Chu Hoàng Hà, Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam, phương pháp giám định ADN đang được áp dụng phổ biến hiện nay chủ yếu dựa trên chỉ thị ADN ty thể. Cách tiếp cận này đã mang lại kết quả nhất định trong các trường hợp có thông tin khoanh vùng rõ ràng, song hiệu quả tổng thể còn hạn chế.

Số liệu của Trung tâm Giám định ADN (Viện Sinh học, Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam) cho thấy, giai đoạn 2019–2021, hơn 4.200 mẫu hài cốt được tiếp nhận nhưng chỉ khoảng 20% thu được dữ liệu ADN ty thể đạt yêu cầu. Số trường hợp khớp nối thành công với thân nhân chỉ đếm trên đầu ngón tay. Nguyên nhân chủ yếu là thiếu dữ liệu ADN đối chứng, đồng thời bản thân ADN ty thể cũng khó đáp ứng khi mẫu bị đứt gãy nghiêm trọng, chỉ còn những đoạn rất ngắn. Những giới hạn này đặt ra yêu cầu phải tìm một hướng tiếp cận khác, căn cơ hơn.

Sự phát triển nhanh của công nghệ giải trình tự gen và tin sinh học trong hai thập niên qua đã làm thay đổi căn bản lĩnh vực phân tích ADN cổ. Dấu mốc quan trọng là năm 2022, khi nhà khoa học Svante Pääbo được trao Giải Nobel Sinh lý học và Y học nhờ giải mã thành công ADN người Neanderthal có niên đại hàng chục nghìn năm. Thành tựu này chứng minh rằng ADN dù rất cổ và phân mảnh vẫn có thể được phân tích nếu có công nghệ phù hợp.

Trên nền tảng đó, các chỉ thị di truyền trong hệ gen nhân, đặc biệt là đa hình nucleotide đơn (SNP), ngày càng được ứng dụng rộng rãi trong giám định pháp y. Khác với ADN ty thể, SNP cho phép phân tích các đoạn ADN cực ngắn nhưng phân bố dày đặc trên toàn bộ bộ gen, phù hợp với các mẫu sinh học bị phân hủy nặng. Quan trọng hơn, dữ liệu SNP có thể xác định quan hệ huyết thống theo cả dòng cha và dòng mẹ, mở rộng qua nhiều thế hệ.

Với điều kiện khí hậu và đặc thù lịch sử của Việt Nam, đây được coi là lời giải khoa học cho bài toán giám định hài cốt liệt sĩ tồn tại suốt nhiều năm.

Trong bối cảnh đó, Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam được Thủ tướng Chính phủ giao làm đầu mối triển khai Dự án ODA “Nâng cao năng lực giám định hài cốt trong chiến tranh” giai đoạn 2024–2026, do Chính phủ Hoa Kỳ tài trợ, với sự hỗ trợ kỹ thuật của Ủy ban Quốc tế về Người mất tích (ICMP). Trung tâm Giám định ADN, Viện Sinh học là đơn vị trực tiếp thực hiện.

Đến nay, dự án đã ghi nhận những kết quả mang tính bước ngoặt. Trên cơ sở thử nghiệm hơn 100 mẫu hài cốt với mức độ phân hủy khác nhau, các nhà khoa học đã hoàn thiện quy trình tách chiết ADN phù hợp với điều kiện mẫu Việt Nam, nâng tỷ lệ tách chiết thành công từ khoảng 22% lên tới 80%.

Song song với đó, hệ thống giải trình tự gen thế hệ mới được thiết lập và vận hành ổn định; phần mềm quản lý và phân tích dữ liệu SNP được tiếp nhận và làm chủ. Đáng chú ý, công cụ này cho phép tính toán quan hệ huyết thống mở rộng tới 4–5 thế hệ, khắc phục căn bản hạn chế “đơn tuyến” của ADN ty thể.

Hiệu quả của quy trình mới được kiểm chứng qua triển khai thí điểm tại Nghĩa trang liệt sĩ Trà Lĩnh (Cao Bằng). Trong 58 mẫu hài cốt được phân tích, có tới 54 mẫu thu được dữ liệu SNP đạt chuẩn để so sánh, tương đương 93% một tỷ lệ vượt trội so với các phương pháp trước đây. Trên cơ sở dữ liệu này, nhóm nghiên cứu đã đối chiếu với thân nhân của 14 gia đình và xác định được danh tính hài cốt cho hai trường hợp. Những ca chưa khớp nối chủ yếu do chưa có dữ liệu ADN của thân nhân để so sánh.

Theo GS.TS Chu Hoàng Hà, trong giai đoạn tiếp theo, quy trình giám định ADN mới dự kiến sẽ được áp dụng trên quy mô lớn hơn tại Nghĩa trang liệt sĩ Rồng Giềng, nơi còn khoảng 1.000 mộ liệt sĩ chưa xác định được danh tính. Đây sẽ là phép thử quan trọng để đánh giá khả năng triển khai đại trà.

Từ những kết quả bước đầu, Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam kiến nghị Ban Chỉ đạo 515 sớm xem xét đưa công nghệ giám định ADN NGS-SNP vào áp dụng chính thức. Theo đề xuất, ADN ty thể vẫn được sử dụng trong các trường hợp có thông tin thực chứng rõ ràng, trong khi NGS-SNP sẽ là giải pháp chủ lực cho các mẫu phân hủy nặng, thiếu dữ liệu đối chiếu.

Cùng với đó, việc bổ sung dữ liệu chỉ thị SNP vào ngân hàng gen thân nhân liệt sĩ được xác định là yếu tố then chốt để nâng cao tỷ lệ khớp nối. Viện Hàn lâm cũng đề xuất tăng cường phối hợp liên ngành, đồng thời tiếp tục đầu tư hạ tầng, đào tạo và thu hút nhân lực chất lượng cao cho lĩnh vực giám định ADN một lĩnh vực đòi hỏi trình độ công nghệ và chuyên môn rất cao.

Nếu được triển khai đồng bộ, đột phá công nghệ này không chỉ mang ý nghĩa khoa học, mà còn góp phần rút ngắn hành trình tìm lại tên cho những người đã ngã xuống, bằng con đường bền vững và chính xác hơn.