Kiwi, loại trái cây nhỏ có lông được yêu thích vì hương vị nhiệt đới ngọt ngào và dinh dưỡng, đã trở thành một vấn đề hóc búa đối với một gã khổng lồ trái cây của New Zealand ở Trung Quốc, thị trường xuất khẩu lớn nhất của họ.

Có mặt khắp nơi trên các khay kệ siêu thị và trong hộp cơm trưa, những trái kiwi nhỏ bé là mặt hàng xuất khẩu cây ăn trái có giá trị nhất của New Zealand.

Tuy nhiên, "trận chiến" giành quyền kiểm soát loại trái cây này đã tiết lộ những căng thẳng trong mối quan hệ giữa New Zealand với Trung Quốc.

Tập đoàn Zespri, New Zealand sở hữu bản quyền giống kiwi SunGold có màu vàng được trồng từ những năm 2010. Tính tới thời điểm hiện tại, có hơn 8.000 ha kiwi SunGold trồng tại New Zealand, tạo ra doanh thu xuất khẩu hàng tỷ USD mỗi năm.

Các hộ nông dân phải trả cho Zespri khoảng 550.000 USD cho giấy phép trồng một ha, tương đương hai mẫu rưỡi.

Mặc dù Trung Quốc là thị trường lớn nhất của "gã khổng lồ" kiwi, Zespri với lượng thu mua hơn 100.000 tấn/năm và chiếm hơn 20% doanh số toàn cầu, nhưng phía công ty New Zealand vẫn cho rằng Trung Quốc đã và đang trồng trái phép hơn 5.000 ha giống này, dẫn đến ảnh hưởng đến hoạt động kinh doanh.

Kể từ năm 2016, tập đoàn Zespri New Zealand đã thực hiện nhiều nỗ lực khảo sát trồng trọt tại Trung Quốc bao gồm đàm phán với người trồng, chính quyền, thậm chí kiện tụng nhưng vẫn chưa giải quyết được vấn đề.

Các nhà phân tích cho biết, cơn đau đầu của gã khổng lồ kiwi ở Trung Quốc đã làm sáng tỏ khung pháp lý đang bị tụt hậu của nước này trong việc bảo vệ các nguồn gen sinh vật.

Những người trồng kiwi ở Trung Quốc coi kiwi là một loại trái cây bản địa được xuất khẩu sang New Zealand vào đầu những năm 1990. Nhưng Zespri lập luận rằng giống SunGold phổ biến, còn được gọi là G3, được phát triển bởi công ty với vốn đầu tư lớn và đã được nhập lậu vào Trung Quốc.

Trung Quốc là nhà sản xuất kiwi lớn nhất thế giới với sản lượng hàng năm đạt 2,55 triệu tấn vào năm 2018, theo dữ liệu gần đây nhất của chính phủ. Đất nước này chiếm 55% sản lượng kiwi toàn cầu, gấp 13,9 lần New Zealand.

Trung Quốc cũng là một trong những nước tiêu thụ trái cây lớn nhất. Năm 2019, cả nước nhập khẩu 123.000 tấn, trị giá 436 triệu USD.

Để bảo vệ quyền lợi, Zespri đã kiện một người trồng tại Trung Quốc, được cho là người đầu tiên đưa G3 sang nước này. Trong khi đó, công ty cũng tìm cách hợp tác với những nông dân khác với hy vọng biến các đồn điền trái phép thành quan hệ đối tác.

Daniel Mathieso, Giám đốc điều hành của Zespri, cho biết công ty đã đàm phán với các chính quyền địa phương về việc cấp phép trồng cây G3.

Tranh chấp SunGold

Mọi chuyện bắt đầu từ một người tên là Gao Haoyu, một người đàn ông Trung Quốc sống ở New Zealand. Năm nay 43 tuổi, anh chuyển đến New Zealand cùng vợ vào năm 2005 và trở thành người trồng kiwi. Năm 2013, Gao mua một vườn kiwi để trồng cho Zespri.

Zespri được thành lập vào năm 1997 và thâm nhập vào Trung Quốc năm 1999. Tập đoàn bán khoảng 100 triệu hộp 3,5kg quả kiwi cho hơn 70 quốc gia và khu vực mỗi năm. Hiện Zespri kiểm soát 30% thị trường quả kiwi toàn cầu.

Gao nói: “Công nghệ trồng kiwi của Trung Quốc kém New Zealand từ 15 đến 20 năm. "Nhiều công nghệ trồng không có sẵn ở Trung Quốc." Gao đã đi du lịch giữa Trung Quốc và New Zealand từ năm 2012, dạy kỹ thuật trồng và mô hình quản lý cho những người trồng kiwi Trung Quốc. Ông trở lại Trung Quốc để tập trung vào công việc kinh doanh vào tháng 12/2018.

Năm 2019, Gao trở thành giám đốc kỹ thuật trồng trọt của Shaanxi Qifeng Fruit Industry, một công ty hàng đầu trong ngành công nghiệp quả kiwi của Trung Quốc. Gao đã chia sẻ kinh nghiệm trồng kiwi của mình trên TikTok và đi đến các vùng trồng kiwi lớn trên khắp Trung Quốc để hỗ trợ kỹ thuật và đào tạo. Các nguồn tin cho biết Gao đã có những đóng góp đáng kể trong việc cải tiến công nghệ trồng kiwi của Trung Quốc.

Tuy nhiên, Zespri đã kiện Gao vì đã vi phạm quyền đối với giống kiwi của công ty. Tháng 2/2020, Tòa án cấp cao Auckland của New Zealand đã ra phán quyết rằng Gao vi phạm quyền đối với giống cây trồng của Zespri và ra lệnh cho anh dừng hành vi vi phạm đồng thời bồi thường cho Zespri 15 triệu đô la New Zealand (10,2 triệu USD).

Gao đã kháng cáo và Tòa phúc thẩm New Zealand đã giảm số tiền xuống còn 12 triệu đô New Zealand vào tháng 9/2021.

Gao nói: "Những gì tôi phải đối mặt hiện tại là phá sản và bồi thường. Tôi chỉ muốn giúp đỡ người Trung Quốc bằng cách mang các giống cây đến với mọi người. Nhưng tôi chưa bao giờ kiếm được tiền từ việc làm này". Tất cả tài sản của Gao ở New Zealand đều bị tòa án phong tỏa.

Theo tòa án, kiwi vàng SunGold của Zespri là một giống mới mà Zespri đã đầu tư rất nhiều. Tính đến giữa năm 2010, Zespri đã nghiên cứu hơn 50.000 giống mới tiềm năng. Chỉ có 40 cây được trồng thử nghiệm, và 3 cây đã được thử nghiệm để thương mại hóa. Giống SunGold (G3) và giống Charm (G9) đã vượt qua các bài kiểm tra.

Năm 2010, Zespri bắt đầu trồng G3 trên quy mô lớn ở New Zealand. Zespri sở hữu bản quyền giống cây trồng đối với G3 và G9 ở nhiều quốc gia bao gồm New Zealand, Trung Quốc và Mỹ.

Vào năm 2016, Zespri biết được rằng ai đó đang trồng G3 và G9 ở Trung Quốc mà không được phép và đã cử các giám đốc điều hành đến điều tra. Họ gặp Shu Changqing, một người trồng kiwi ở Vũ Hán, tỉnh Hồ Bắc. Shu thừa nhận rằng anh đã trồng G3 và G9 trong bốn vườn cây ăn quả. Anh ta cho biết anh ta có giấy phép trồng cây G3 và G9 nhưng từ chối nói cho Zespri biết anh ta lấy cây nho ở đâu.

Dựa trên cuộc điều tra của mình, Zespri cho biết họ tin rằng Gao đã xuất khẩu cây nho G3 và G9 sang Trung Quốc từ năm 2012 và dự định cấp phép cho chúng trên khắp Trung Quốc.

Zespri sau đó đã đệ đơn kiện. Gao nói rằng anh ta đã mang G3 và G9 từ New Zealand đến Trung Quốc và đưa chúng cho Shu vào năm 2012, nhưng anh ta lập luận rằng anh ta chưa bao giờ thu lợi từ nó.

SunGold trồng ở Trung Quốc

G3 chủ yếu được trồng ở các tỉnh Tứ Xuyên và Thiểm Tây của Trung Quốc. Theo Zespri, diện tích trồng G3 ở Trung Quốc đạt 5.400 ha vào năm 2021. Công ty ước tính rằng trong vụ sản xuất bắt đầu từ tháng 9 năm 2020, những người trồng trái cây Trung Quốc đã sản xuất 10 triệu hộp G3 trái phép.

Trong 5 năm tới, sản lượng G3 hàng năm của Trung Quốc có thể đạt từ 30 triệu đến 90 triệu hộp. Trong mùa sản xuất hiện tại bắt đầu từ tháng 4/2021, Zespri đã xuất khẩu 27 triệu hộp G3 sang Trung Quốc.

Ivan Kinsella, Phó chủ tịch phụ trách quan hệ công chúng của Zespri Trung Quốc cho biết thêm sau khi Gao đưa G3 vào Trung Quốc, giá bán sản phẩm đã đội lên cao nhưng sau nhiều năm phổ cập, giá lại hạ đáng kể. Trước tác động bất ổn định của việc trồng trái phép G3 ở Trung Quốc, Zespri đã cố gắng hợp tác với các chính quyền địa phương để mua G3 từ những người trồng kiwi địa phương và bán dưới thương hiệu Zespri.

Việc trồng G3 phát triển nhanh chóng ở Pujiang, Tứ Xuyên. Một nguồn tin trong ngành công nghiệp kiwi Pujiang cho biết những người trồng kiwi đã giới thiệu G3 cách đây ba hoặc bốn năm. Nếu không được cấp phép, nhiều người trồng ở Trung Quốc ngại trồng nó trên quy mô lớn. So với các giống kiwi của Trung Quốc, giống Kiwi G3 có khả năng kháng bệnh tốt hơn, ăn ngon hơn, cho năng suất và giá cả cao hơn.

Ivan Kinsella, Phó chủ tịch phụ trách quan hệ công chúng của Zespri Trung Quốc, nói với Caixin rằng khi Gao và Shu lần đầu tiên đưa G3 đến Trung Quốc, giá của cây nho rất cao. Nhưng sau nhiều năm trồng trọt, giá đã giảm đáng kể, cho phép việc trồng loại giống này nhanh chóng mở rộng.

Trước tác động của việc trồng trái phép G3 ở Trung Quốc, Zespri đã cố gắng hợp tác với các chính phủ Trung Quốc để mua G3 từ những người trồng kiwi địa phương và bán dưới thương hiệu Zespri.

Ông Kinsella cho biết Zespri hy vọng sẽ hợp tác với các nhà trồng trọt Trung Quốc và đưa nước này trở thành một nhà trồng trọt lớn về trái cây.

Theo Huang Hongwen, Giám đốc Vườn Bách thảo Lushan thuộc Viện Khoa học Trung Quốc, quả kiwi từ lâu đã là một loài thực vật mọc dại ở Trung Quốc. Năm 1904, giáo viên người New Zealand Isabel Fraser đã mang một vài hạt giống quả kiwi từ Yichang, tỉnh Hồ Bắc, miền Trung Trung Quốc, đến New Zealand.

Những hạt giống sau đó được ươm mầm bởi Alexander Allison. New Zealand đã phát triển vườn cây ăn quả kiwi đầu tiên vào năm 1930 và bắt đầu xuất khẩu loại quả này vào những năm 1960.

Những người nông dân trồng trái cây ở New Zealand trước đây gọi quả kiwi là quả lý gai của Trung Quốc. Vào năm 1959, người New Zealand đã đổi tên theo kiwi, một loài chim không biết bay có kích thước bằng con gà chỉ có ở New Zealand, để ra mắt thị trường Mỹ.

Theo Huang, việc trồng thương mại quả kiwi ở Trung Quốc bắt đầu từ 1 ha vào năm 1978 và tăng mạnh lên 40.000 ha vào năm 1996.

Một số loại kiwi được đưa vào từ giống New Zealand và một số được trồng từ các giống ở Trung Quốc.

Kể từ những năm 1970, các nhà nghiên cứu New Zealand đã giới thiệu thêm nguồn plasm mầm quả kiwi từ Trung Quốc để trồng trọt các giống tốt hơn. Kinsella cho biết tất cả các nguồn plasm mầm của quả kiwi có thể được truy xuất trở lại Trung Quốc. Tuy nhiên, cần nhiều thời gian và nguồn lực để phát triển một giống mới.

Cần các quy tắc chia sẻ lợi ích

Xue Dayuan, một giáo sư tại Đại học Minzu của Trung Quốc ở Bắc Kinh, cho biết G3 là một giống mới được các nhà nghiên cứu New Zealand trồng và được bảo vệ bởi Luật Giống cây trồng.

Bà Xue chỉ ra, theo Công ước của Liên hợp quốc về Đa dạng sinh học năm 1992, các nguồn gen sinh vật thuộc chủ quyền của mỗi quốc gia. Năm 2010, các bên tham gia công ước đã thông qua Nghị định thư Nagoya về Tiếp cận và Chia sẻ Lợi ích.

Trung Quốc chính thức trở thành một bên của Nghị định thư Nagoya vào năm 2016 và bắt đầu xây dựng các luật và quy định liên quan.

Năm 2017, Trung Quốc đã ban hành dự thảo quy tắc về tiếp cận và chia sẻ lợi ích của di truyền sinh học, nhưng các quy định chính thức vẫn chưa được ban hành.

Dự thảo quy tắc quy định rằng các đơn vị có liên quan phải ký trước một thỏa thuận về tiếp cận và chia sẻ lợi ích, tùy thuộc vào sự xem xét của nhà nước.

Trung Quốc đã thành lập quỹ chia sẻ lợi ích và bảo vệ nguồn gen sinh học để thu 0,5% -10% lợi nhuận hàng năm từ những người nộp đơn. Luật Giống cây trồng năm 2015 cũng yêu cầu các chủ thể phải chia sẻ lợi ích khi làm việc với các công ty nước ngoài.

Vào tháng 9/2021, Quảng Tây ban hành quy định cấp tỉnh đầu tiên của Trung Quốc về việc tiếp cận và chia sẻ lợi ích các nguồn gen sinh học.