Không phải buồn sâu sắc, không phải tuyệt vọng, chỉ là mọi thứ dần nhạt nhoà. Không hiếm người tự hỏi liệu mình có đang yếu đuối, nhưng khoa học thần kinh chỉ ra một nguyên nhân sâu xa hơn: bộ não của chúng ta không được thiết kế để sống trong môi trường kích thích nhanh và dày như ngày nay.

Não không tìm niềm vui, mà luôn chờ đợi phần thưởng tiếp theo

Dopamine thường được gọi một cách giản lược là “hormone hạnh phúc”, nhưng hiểu đúng hơn thì đây là một chất dẫn truyền thần kinh liên quan chủ yếu đến việc học, động lực và mong đợi phần thưởng chứ không chỉ đơn thuần mang lại cảm giác vui vẻ. Các nghiên cứu về hệ thần kinh đã mô tả dopamine như một tín hiệu sai lệch dự đoán phần thưởng nghĩa là nó phản ánh sự khác biệt giữa phần thưởng não kỳ vọng và phần thưởng thực sự nhận được, đóng vai trò quan trọng trong việc học và lựa chọn hành vi.

Một hướng tiếp cận khác từ nghiên cứu của 2 nhà khoa học thần kinh Kent Berridge và Terry Robinson phân biệt giữa cảm giác muốn và thích, cho thấy vai trò dopamine nhiều hơn là tạo động lực theo đuổi phần thưởng, thay vì trực tiếp tạo nên cảm giác hạnh phúc. Trong não, dopamine được tích hợp vào các vùng xử lý phần thưởng và cảm xúc, giúp củng cố hành vi dẫn tới phần thưởng như ăn uống, giao tiếp xã hội hay hoàn thành mục tiêu. 

Cảm giác buồn vu vơ mà nhiều người đàn ông phải đối diện dù không biết rõ nguyên nhân tại sao.

Dopamine cao kéo dài khiến não kém nhạy với niềm vui

Trong môi trường tự nhiên, phần thưởng thường đến sau quá trình nỗ lực: săn mồi, học kỹ năng, xây dựng quan hệ… Não phản ứng bằng các đợt dopamine tăng tương ứng, tạo động lực để tiếp tục. Các hoạt động hiện đại như xem video ngắn, mạng xã hội, thông báo tức thì liên tục kích hoạt hệ thống dopamine với tần suất cao nhưng không gắn với phần thưởng có ý nghĩa sâu sắc. Điều này có thể khiến dopamine nền bị đẩy lên cao kéo dài, chệch so với thiết kế sinh học ban đầu.

Khi dopamine liên tục được kích hoạt ở mức cao, các tín hiệu dopamine “ngắn và mạnh” sẽ có ít tác động hơn đối với cảm nhận phần thưởng. Nói cách khác, não bị “chai độ nhạy” đối với những niềm vui đơn giản: một bữa ăn ngon, một buổi trò chuyện với bạn bè, hay một ngày nghỉ ngơi. Nhiều nghiên cứu giải thích rằng dopamine không đơn thuần mã hoá giá trị phần thưởng, mà cũng phản ánh sai lệch giữa kỳ vọng và thực tế, từ đó tác động tới việc học và dự đoán các phần thưởng tiếp theo. 

Lúc nào cũng gắn chặt với điện thoại là một phần nguyên nhân khiến bạn luôn cảm thấy chán đời.

Vì sao cảm giác chán đời trở nên phổ biến

Cảm giác chán nản khi mọi thứ vẫn ổn có thể đến từ nhiều yếu tố kết hợp. Khi dopamine nền quá cao, não cần độ kích thích ngày càng mạnh để tạo sự hứng khởi, khiến các trải nghiệm đơn giản trở nên kém hấp dẫn hơn. Điều này lý giải vì sao một thành tựu lớn lại không còn mang lại cảm giác thỏa mãn như mong đợi. Động lực nội tại bị suy giảm, không phải vì bạn lười biếng, mà vì hệ thống phần thưởng của não hoạt động kém hiệu quả trong môi trường kích thích hiện đại.

Ngoài ra, dopamine tương tác với các chất dẫn truyền thần kinh khác như serotonin trong việc điều hòa tâm trạng và cảm xúc. Một rối loạn trong cân bằng này có thể liên quan đến thiếu động lực, mất hứng thú trong các hoạt động ngày thường triệu chứng thường gặp khi dopamine bị lệch pha. 

Điều quan trọng là trạng thái này không nhất thiết là trầm cảm bệnh lý, nhưng nếu kéo dài không được điều chỉnh, nó có thể trở thành nền tảng dẫn tới burnout hoặc các rối loạn tâm lý khác. Nhận diện đúng cơ chế này giúp chúng ta không tự trách mình, mà tìm được cách cân bằng lại chu trình kích thích tự nhiên của bộ não.

Tách khỏi điện thoại, dành thời gian cho các thói quen đơn giản như tận hưởng bữa ăn ngon, nói chuyện với bạn bè, tập thể thao... là cách để điều chỉnh tâm trạng tốt nhất.

Điều chỉnh dopamine nền để não lấy lại cảm giác hứng thú

Khoa học thần kinh cho thấy vấn đề không nằm ở dopamine, mà ở việc hệ thống này bị kích hoạt quá nhanh và quá dày trong đời sống hiện đại. Não con người hoạt động hiệu quả nhất khi phần thưởng đến sau nỗ lực, có độ trễ và mang ý nghĩa, thay vì những kích thích tức thì.

Vì vậy, điều chỉnh dopamine nền không phải là từ bỏ niềm vui, mà là giảm các kích thích nhanh như mạng xã hội, video ngắn và thông báo liên tục, để não có cơ hội hạ mức kích hoạt và phục hồi độ nhạy cảm xúc. Song song với đó, dopamine cần được nuôi dưỡng theo cách chậm hơn thông qua vận động đều đặn, học kỹ năng mới và theo đuổi những mục tiêu có tiến trình. Chấp nhận buồn chán nhẹ và duy trì giấc ngủ ổn định cũng giúp hệ thống thưởng của não tái cân bằng.

Nhìn từ góc độ khoa học, điều chỉnh dopamine nền không làm cuộc sống kém vui hơn, mà giúp não trở lại đúng nhịp sinh học, để những niềm vui đơn giản có thể được cảm nhận trở lại.