Một ngày mùa Xuân cách đây 46 năm, Lê Bá Khánh Trình - học sinh lớp chuyên Toán trường THPT Quốc Học Huế - cùng ba người bạn đồng khóa rời Huế ra Hà Nội, tham dự kỳ thi tuyển chọn thí sinh cho đội Olympic Toán quốc tế (IMO).

Không ai hình dung được, rằng hành trình ấy sau này sẽ trở thành dấu mốc đặc biệt: Chàng trai 17 tuổi năm đó giành giải nhất Olympic Toán quốc tế tại London (Vương quốc Anh) với số điểm tuyệt đối 40/40, đồng thời đoạt luôn giải đặc biệt dành cho lời giải độc đáo. Và đó cũng là khởi đầu cho hành trình gần nửa thế kỷ gắn bó với nền Toán học nước nhà của một "huyền thoại" - TS Lê Bá Khánh Trình.

"Cú sốc" nhẹ những ngày đầu ở Hà Nội

Thầy Lê Bá Khánh Trình kể, thời học Quốc học, học sinh không có quá nhiều lựa chọn giải trí như bây giờ; thành ra đứa nào đã bước vào đội tuyển thì tự nhiên cũng say mê, cũng miệt mài, ít xao nhãng. Tài liệu ít, đến mức mỗi khi tìm được một bài toán hay, lạ từ đâu đó, cả lớp lại tụm đầu tranh luận đến tận tối, khả năng tư duy được rèn luyện sâu… Cũng vì thế mà nhớ lâu, hiểu kỹ, mọi thứ đều "ngấm" hơn, trọn vẹn hơn.

Thời điểm ôn đội tuyển ở Huế lại trùng chiến tranh biên giới phía Bắc nổ ra, tháng 2/1979. Kỳ thi học sinh giỏi toàn quốc dự kiến tháng 3 hoặc tháng 4, nên cả nhóm vừa học vừa chuẩn bị tâm lý: nếu chiến sự lan rộng, có thể sẽ tham gia quân sự. "Tinh thần thời đó là vậy, ai cũng sẵn sàng", thầy nói. Rất may chiến tranh kết thúc sớm, việc ôn luyện được tiếp tục.

Hình ảnh hiếm thời thầy Trình còn ở Quốc học Huế (Ảnh: NVCC)

Sau vòng tuyển đầu tiên, gần 30 học sinh từ khắp cả nước ra Hà Nội dự vòng 2. Thường mỗi năm sẽ chọn 8 gương mặt, nhưng năm đó hội đồng chỉ lấy 4. Lê Bá Khánh Trình may mắn nằm trong số ít ỏi ấy. Và thế là chàng trai Huế lại ra Hà Nội lần thứ hai, bước vào hai tháng ôn luyện miệt mài cho đội tuyển Olympic Toán quốc tế.

Trong nhóm bốn thí sinh được chọn, chỉ riêng Lê Bá Khánh Trình không phải từ Hà Nội, ba bạn còn lại lần lượt đến từ Đại học Tổng hợp, Sư phạm Hà Nội và trường Chu Văn An. Ban đầu, sự khác biệt vùng miền khiến họ dường như có khoảng cách, chỉ chào hỏi xã giao. Nhưng không lâu sau, sự vui tính, hay đàn hát và nét "nhí nhố" khiến Khánh Trình nhanh chóng hoà nhập.

Thầy Trình kể lại, điều kiện sống thời đó khó khăn, nhưng so với mặt bằng chung, đội tuyển được ưu ái. Cả đội được bố trí ở nhà khách của Bộ Giáo dục trên đường Trần Quang Khải; mỗi người một giường riêng. Bữa ăn tại nhà ăn Tràng Tiền cũng thuộc loại tốt.

Điều khiến Lê Bá Khánh Trình bối rối chính là kiến thức của những bạn trong đội tuyển: Sách vở dày đặc ký hiệu, những bài toán sưu tầm từ khắp nơi, thậm chí có bạn còn biết các kiến thức cao hơn chương trình phổ thông.

"Lần đầu tiếp xúc, tôi bị 'khớp' thật sự, chỉ biết cắm đầu ghi chép, mang về nghiền ngẫm từng chút một. Làm liên tục, đều đặn, đến cuối đợt ôn luyện tôi mới cảm giác mình bắt kịp nhịp. Tôi nghĩ đó có thể cũng là cơ hội để nhìn lại và nhận ra mình được trang bị chưa bằng họ và có thêm động lực để cố gắng".

Thầy cho rằng học sinh Huế khi đó tuy ít tài liệu hơn nhưng lại có ưu điểm tư duy độc lập, tự mày mò, nên với những bài toán không yêu cầu kiến thức tích lũy lớn mà đòi hỏi nhanh trí, linh hoạt trong cách tiếp cận thì vẫn có sự cân bằng. Những bài thi quốc tế thường rơi vào dạng này, nên ở đó mọi thứ gần như "bình đẳng".

Thời điểm đi thi cũng đặc biệt: Việt Nam bị cấm vận nên không thể làm visa trong nước mà phải sang Liên Xô và chờ một thời gian khá lâu. Chỉ khi nhận được thông báo "visa ổn" cả nhóm mới thở phào nhẹ nhõm, yên tâm chuẩn bị sang London.

Sự nhầm lẫn… may mắn!

Kỳ thi Olympic Toán quốc tế gồm hai vòng thi, ở vòng thứ nhất, hôm đầu tiên có một bài toán khá hay, cách giải dựa trên một đẳng thức không hề phức tạp, nhưng nếu không từng gặp thì sẽ mất rất nhiều thời gian để xoay sở.

Thầy Trình may mắn từng nhìn thấy ý tưởng trong một tài liệu nào đó trước đây nên hoàn thành được trọn vẹn, trong khi các bạn khác chỉ xử lý được hai trong số ba bài toán.

Cũng trong ngày thi hôm đó, bài số 3 Hình học trở thành bước ngoặt bởi một sự cố bất ngờ xảy ra: Lê Bá Khánh Trình hiểu nhầm đề.

Đề ra tình huống hai điểm chuyển động cùng chiều, nhưng Lê Bá Khánh Trình lại giải thành hai điểm chuyển động ngược chiều. Điều oái oăm là lời giải không sai, thậm chí lại đầy đủ và chặt chẽ theo logic của tình huống mới nhưng chỉ có điều nó… không dành cho đề bài.

Khi còn khoảng 20 phút cuối, Lê Bá Khánh Trình mới phát hiện điều đó. Trong lúc nhiều thí sinh khác đã nộp bài và ra về, thầy xin giám thị cho viết nốt lời giải theo đúng yêu cầu đề bài.

"Thời đó giám thị khá linh hoạt, họ có phần du di. Tôi giữ luôn lời giải ngược chiều và tôi giải thêm một trường hợp khác. Đó có lẽ là may mắn của tôi", thầy Trình nói.

Khi nộp bài, thầy chỉ thấy "thoát nạn", hoàn thành cả hai hướng giải, không nghĩ gì thêm. Không ai ngờ lời giải "ngược chiều" ấy trở thành lý do giúp hội đồng trao giải đặc biệt, bởi nó không chỉ đúng mà còn mở rộng bài toán theo cách mới, lạ và gọn đến mức gây tranh luận trong lúc chấm thi.

Khoảnh khắc cậu học trò Lê Bá Khánh Trình nhận giải đặc biệt Olympic Toán quốc tế năm 1979 (Ảnh: NVCC)

Có những nhân duyên chỉ đến một, hai lần trong đời

Bốn mươi năm sau, năm 2019, khi thầy Trình trở lại Anh trong vai trò lãnh đạo đoàn dẫn đội tuyển Việt Nam dự Olympic Toán quốc tế, một cuộc gặp bất ngờ diễn ra.

Trong một buổi, khi nhắc đến đoàn Việt Nam, một giám khảo kỳ cựu bỗng nói: "Ồ, Việt Nam ư? Có một cậu bé Việt Nam từng giành điểm tuyệt đối và giải đặc biệt năm 1979. Tôi nhớ mãi bài làm của cậu ấy".

Thầy Trình không có mặt tại buổi trò chuyện hôm đó, nhưng các thành viên trong đoàn kể lại với sự phấn khởi rằng người ấy chính là thành viên đang có mặt tại kỳ thi năm nay.

Hôm sau, trong buổi chấm thi Hình học, vị giám khảo này chờ sẵn trước phòng chấm để gặp cậu học trò 17 tuổi năm nào.

Ông giám khảo chia sẻ thêm: khi chấm bài năm đó, hội đồng ban đầu nhìn vào lời giải rất ngắn và chế giễu rằng thí sinh làm bừa; nhưng càng đọc, càng nhận ra rằng lời giải không chỉ đúng mà còn quá gọn, quá độc đáo, đến mức họ quyết định trao giải đặc biệt. Và từ đó, người chấm bài nhớ mãi hai chữ "Việt Nam" trong những kỳ chấm thi quốc tế.

Năm 2024, khi Olympic một lần nữa tổ chức tại Anh, thầy Trình trở lại với mong muốn gặp lại người giám khảo năm xưa nhưng nhận tin ông đã qua đời. Thầy tiếc nuối: "Cuộc đời có những nhân duyên chỉ một hai lần như vậy. Gặp rồi đi qua, như vậy thôi".

Tôi từng có những giai đoạn "thô sơ", thấy bẽ bàng, có lỗi khi đối diện với học trò! Chính các em đã "nâng cấp" tôi lên!"

Sau khi tốt nghiệp khoa Toán tại Trường Đại học Quốc gia Moskva (Nga), thầy trở về Việt Nam giảng dạy tại khoa Toán - Tin Trường Đại học Khoa học Tự nhiên và Trường Phổ thông Năng khiếu thuộc Đại học Quốc gia TP.HCM.

Khi được hỏi vì sao chọn TP.HCM làm nơi trở lại và gắn bó, thầy Trình cho biết mình từng học cấp 2 ở đây, từng sống trong không khí phóng khoáng, hiện đại của vùng đất này nên việc trở lại như một mối duyên và định mệnh.

Những ngày đầu đứng trên bục giảng, thầy Trình thú nhận có giai đoạn mình dạy học rất thô sơ, thậm chí máy móc, tìm bài toán hay ở đâu đó là chép lại, học thuộc lời giải, rồi chuyển giao cho học trò.

Và trong một thời gian khá dài, thầy nghĩ điều đó ổn. Nhưng có những khoảnh khắc mà học trò bằng sự sáng tạo của riêng mình, đã khiến thầy bối rối.

"Có những bài các em giải khác đi hay hơn đáp án nhiều. Khi đó tôi bẽ bàng lắm, thấy mình có lỗi với học trò, vì lẽ ra khi học trò đưa ra lời giải khác biệt, mình cũng phải có lời giải có hồn, sắc sảo, chứ không phải bê nguyên lời giải của người khác".

Từ những tình huống đó, thầy thay đổi. Không còn tìm bài hay với đáp án có sẵn mà chủ động đặt vấn đề mới, tự xây dựng cách tiếp cận, biến hóa cấu trúc bài toán sao cho mỗi bài không chỉ có lời giải mà có tinh thần tư duy đằng sau bởi "các em không cần lời giải trong đáp án. Các em cần cái hồn".

Thầy nói, Toán và Văn tuy khác nhau về hình thức, nhưng giống nhau ở cốt lõi: Văn thì thầy gợi để trò cảm, còn Toán thì thầy gợi để trò mở vấn đề. Một bài toán cũ, lời giải đã quen thuộc, đưa ra chỉ là một bài tập thuộc lòng; còn một bài toán mới, với hướng đặt vấn đề mới, khiến học sinh phải động não, phải sáng tạo, phải đối diện với lựa chọn, với sự mơ hồ, đó mới là học.

Trong các giờ dạy, nhiều khi chính học trò lại đưa ra tính chất, nhánh rẽ hay ý tưởng mà thầy chưa từng nghĩ tới, khiến lời giải trở nên gọn hơn, đẹp hơn, lạ hơn.

Thầy nhìn vai trò người thầy không phải là người đưa ra lời giải mà là người châm ngòi cho tư duy. Bài toán khó, hay đưa ra không phải để đánh đố trò, mà buộc trò rèn luyện kỹ năng, cũng phải động não tìm cách giải hay; trò muốn giải quyết được vấn đề, trước hết phải có tư duy liên hệ.

Rất quan trọng là người thầy đưa vấn đề làm sao gây bất ngờ để trò tìm được cách giải đẹp. Trên bục giảng, người thầy, khi trình bày vấn đề, cần tìm cách trình bày ngắn gọn nhất, xuyên suốt, để trò nắm bắt nội dung có hệ thống. Khi đưa ra vấn đề, luôn có ý thức chờ đợi học trò sẽ "cải tiến" tư duy cho mình.

Vấn đề thầy đưa ra tốt, nghĩa là "gợi" tốt thì trò sẽ "mở" tốt. Cũng đôi khi, chính cách giải thú vị bất ngờ của học trò lại gợi cho thầy hướng xem xét mới… Thầy trò cộng hưởng với nhau, cùng làm giàu tri thức, tư duy cho nhau.

IMO ngày nay khó hơn, áp lực hơn

Ngày nay, số lượng các kỳ thi Toán nhiều đến mức ngay cả những người trong nghề cũng khó theo dõi hết. Có phụ huynh lo rằng điều đó khiến Toán học biến thành cuộc đua bảng điểm, còn học sinh quen với việc "sưu tầm thành tích" hơn là học thật.

Thầy Trình nhìn mọi chuyện theo hướng cân bằng hơn: điều gì cũng có hai mặt. Một cuộc thi không quá khó vẫn có giá trị nếu học sinh bước vào bằng ý thức tự học, không vì ép buộc, không vì áp lực so sánh và quan trọng nhất là sau cuộc thi, các em "mang về" được cách nghĩ mới chứ không chỉ tấm huy chương.

Theo thầy, một kỳ thi Toán quốc tế thực sự uy tín phải đáp ứng những tiêu chí rất rõ ràng. Trong đó, quan trọng nhất là đề thi phải có ý tưởng mới không lặp lại, không sao chép, không chỉ là sự tổng hợp kiến thức có sẵn.

Độ khó cũng phải đủ để học sinh buộc phải tự xoay xở trong tình huống mà bài học thường ngày không chuẩn bị trước. Nếu chỉ đo xem ai nhớ được nhiều kiến thức hơn thì kỳ thi đó không còn là sân chơi của tư duy. Kỳ thi tốt là kỳ thi đo khả năng xử lý tình huống, đo độ nhanh nhạy trí tuệ, đo cách học sinh tự tìm lối đi khi không có lối mòn.

Với IMO, thầy Trình nhận định, so với thời của thầy, tổ chức kỳ thi bây giờ khó hơn rất nhiều, bởi số lượng đoàn tham dự tăng lên, thời gian tổ chức bị rút ngắn chỉ còn 1 tuần, áp lực chấm thi lớn hơn, huy động đông người.

Vì quy mô quá lớn nên không còn những kỳ thi kéo dài hai tuần vừa thi vừa tham quan, vừa trải nghiệm, vừa giao lưu như ngày xưa nữa. Đề thi hiện nay cũng khó hơn rất nhiều. "Thời chúng tôi, mọi thứ còn sơ khai nên đề 'nhẹ nhàng' hơn, nhưng nhìn lại có vẻ 'đẹp' hơn", thầy nói.

"Con tôi không đứa nào đam mê Toán"

Điều thú vị là dù cha là một trong những tên tuổi đặc biệt của Toán học Việt Nam, các con của thầy lại không theo Toán. Thầy Trình cho rằng điều này hoàn toàn bình thường.

"Tôi vẫn hay đùa rằng, nếu nhìn theo triết học thì có quy luật 'phủ định của phủ định'. Điều đó không phải là bác bỏ giá trị cũ, mà là thế hệ sau đi theo một hướng khác vì thấy phù hợp hơn với họ, rồi thế hệ tiếp theo lại thay đổi thêm lần nữa. Sự phủ định như vậy có khi đưa họ quay về gần hướng cũ, nhưng ở một tầm mới. Có thể sau này con cháu lại 'phủ định' chính chúng, rồi quay về những giá trị gần với tôi hơn", thầy nói.

Con gái thầy Trình học chuyên Anh, tốt nghiệp ngành Đồ họa ở Đại học Kiến trúc, tự học thêm tiếng Hoa và tiếng Nhật. Con trai đang theo học đại học ngành Ngân hàng. Cả hai đều say mê ngoại ngữ.

Theo học Đồ hoạ, thế giới hình khối và game ảnh hưởng vào thiết kế của con thầy khá rõ. Nhưng thầy cũng cho hay, thế hệ bây giờ bị game cuốn là chuyện bình thường; vấn đề không phải cấm hay quản quá chặt, vì nếu chơi chừng mực, game lại giúp học ngoại ngữ, luyện phản xạ, nuôi ý tưởng. Thầy chọn cách để con tự cân bằng vì con có nhiều mối quan tâm khác, không chỉ xoay quanh game.

Trong chuyện nuôi dạy con, giữa các thế hệ có khác biệt: thầy quen lối sống khắc khổ, còn con cái thoải mái và cởi mở hơn; thầy ít nói và thường thể hiện bằng hành động, trong khi con lại cần trò chuyện và chia sẻ nhiều hơn. Tuy vậy, hai bên tôn trọng nhau và theo thời gian, các con hiểu những điều thầy không nói ra nhưng vẫn âm thầm làm. Trong gia đình, vợ thầy là người nói nhiều hơn, giữ sự cân bằng.

Dù đã nghỉ hưu, thầy vẫn bận rộn với công việc, thường một đến hai buổi mỗi tuần bồi dưỡng đội tuyển học sinh giỏi của Trường Phổ thông Năng khiếu. Việc soạn bài chiếm nhiều thời gian vì phải làm từ đầu đến cuối rồi chỉnh sửa lại. Ngoài công việc, thầy phụ vợ đi siêu thị, dọn dẹp bếp khi vợ về muộn, những việc nhỏ nhưng đều đặn hơn trước vì khi còn đi làm thầy ít có thời gian.

"Nếu một ngày nào đó nghỉ hưu hẳn, tôi vẫn có nhiều niềm vui và cảm hứng để theo đuổi. Ví dụ, nhà tôi hơi chật nên chưa mua được piano cũ để đánh cho vui, còn ghita thì tôi đã có bộ âm thanh rồi.

Điều làm tôi thích và có động lực là so với mấy năm trước, bây giờ tôi đệm ghita sáng tạo hơn nhiều, đánh theo cách của riêng tôi và thấy hợp với nhịp điệu, cách tôi muốn thể hiện. Chuyên nghiệp không có nghĩa là bắt chước người khác y hệt, mà phải tạo ra cái riêng của mình, có cái hồn của mình trong đó. Muốn vậy thì phải nhào nặn, nghiền ngẫm, biến nó thành kỹ thuật của chính mình. Làm gì cũng phải có cảm hứng, phải có sự giao lưu, tương tác để tạo động lực. Chơi đàn cũng giống dạy Toán ở chỗ đó", thầy nói.

Thầy đàn hát cùng bạn bè những năm 2000 và guitar là sở thích của thầy cho đến tận lúc về hưu

Nhưng đó là chuyện tương lai.

Hiện tại, thầy vẫn còn động lực, môi trường phù hợp nên tiếp tục làm việc. Điều níu thầy ở lại nghề là học sinh, vì chính các em tạo cho thầy động lực, cảm hứng. Thầy luôn thấy mình may mắn vì được đồng hành với những lứa học trò vừa chăm chỉ, vừa có nền tảng tốt và biết ứng xử. Các em lễ phép, suy nghĩ chững chạc hơn tuổi và có cách tiếp cận vấn đề rất sắc sảo.

Thầy Trình cho biết, dù nghỉ hưu, bản thân vẫn làm việc nghiêm túc, không làm cho có. Theo thầy, trên hết, sự nghiêm cẩn trong công việc và sự công bằng trong cách đối xử mới là điều khiến người ta được tôn trọng.

Hơn bốn thập niên sau tấm huy chương IMO, điều khiến người ta nhắc đến Lê Bá Khánh Trình ngoài điểm số tuyệt đối hay lời giải đặc biệt năm 1979 còn là cách ông tiếp tục sống với toán: giản dị, bền bỉ, không khoa trương và cách ông để học trò "nâng cấp" mình theo thời gian. Có lẽ đó mới là hành trình đáng nhớ nhất.