Không chỉ là người góp phần "nâng tầm giá trị của cây thuốc Việt”, Bá Thị Châm, cán bộ nghiên cứu Trung tâm nghiên cứu và phát triển thuốc, Viện Hóa học ( Viện Hàn lâm Khoa học và công nghệ Việt Nam) còn được cộng sự thân thiết- TS.NCVC. Nguyễn Thị Thúy Hường (Viện Sinh học) khẳng định là “phù thủy bào chế” và có tâm với người dùng.

Tiến sĩ Bá Thị Châm trong chuyến đi khảo sát tại vùng dược liệu ở Lào Cai

P.V: Trong bối cảnh thị trường dược phẩm và thực phẩm chức năng đang bị xáo trộn bởi nhiều vụ việc liên quan đến hàng giả, hàng kém chất lượng, chị làm cách nào để kiểm soát chặt chẽ nguồn nguyên liệu,đặc biệt là các cây dược liệu bản địa,nhằm đảm bảo mỗi sản phẩm đều có nguồn gốc rõ ràng và đáng tin cậy?

T.S Bá Thị Châm: Lâu nay thị trường các sản phẩm tiêu dùng nói chung cũng đều xuất hiện rất nhiều hàng giả hàng nhái và hàng kém chất lượng.  Dược phẩm và thực phẩm chức năng, thực phẩm bổ sung hay các sản phẩm chăm sóc sức khỏe khác cũng trong tình trạng như vậy. Những ngày gần đây chiến dịch truy quét hàng giả hàng nhái và hàng kém chất lượng ở trên tất cả mọi lĩnh vực đều cho thấy đây là vấn nạn chung của đất nước ta. Tuy vậy, với tâm huyết bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, kể cả trong bất kỳ bối cảnh nào tôi đều đặt tiêu chí nghiên cứu sản xuất các sản phẩm chất lượng tốt nhất để trước hết là chăm sóc bản thân mình, người thân của mình sau đó mới đưa đến người tiêu dùng. Sản phẩm khi đưa ra thị trường đều được nghiên cứu kỹ lưỡng về vùng nguyên liệu bản địa ở các vùng có sinh thái phù hợp, sạch từ đất, nước và môi trường xung quanh cho từng loại dược liệu mà tôi lựa chọn. Nghiên cứu các phương pháp kiểm soát nguyên liệu đầu vào, phương pháp chiết xuất chọn lọc tối ưu để thu được các hoạt chất hay nhóm hoạt chất chính trong mỗi dược liệu, kiểm soát quy trình sản xuất nguyên liệu bán thành phấm đến khâu hoàn thiện sản phẩm trước khi đưa ra thị trường. Các sản phẩm mà tôi nghiên cứu đều có tên được bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ, được thiết kế bao bì có đặc trưng riêng của nhà sản xuất,  không giống hay nhái bất kỳ sản phẩm nào trên thị trường và có dán tem bảo hộ chống hàng giả.

P.V: Được biết chị xuất thân từ một gia đình có truyền thống làm Đông y, nên rất am hiểu giá trị thực sự của cây thuốc Việt. Vậy trong quá trình nghiên cứu và sản xuất, Tiến sĩ đánh giá như thế nào về vai trò của việc chủ động vùng nguyên liệu trong việc nâng cao chất lượng và hàm lượng hoạt chất trong sản phẩm?

T.S Bá Thị Châm: Tôi được sinh ra trong gia đình yêu quý cây thuốc Việt Nam, các bài thuốc mà gia đình tôi dùng chủ yếu được sử dụng từ các thảo dược Việt Nam nên tôi cũng được phát huy và kế thừa truyền thống đó. Sau khi được đào trong nước và ngoài nước, được làm việc trong môi trường nghiên cứu hoạt tính sinh học và tác dụng dươc học của các cây thuốc Việt Nam, tôi nhận ra rằng y học hiện đại đang dần dần chứng minh các công dụng vốn có của thảo dược và cũng đã có sự giao thoa nhất định. Khi phát hiện được nhiều tác dụng quý của dược liệu Việt nam tôi cho rằng đây thực sự là cơ hội lớn cho việc nghiên cứu ứng dụng tạo ra các sản phẩm chăm sóc sức khỏe cộng đồng. Nguyên liệu là các cây bản địa đã giúp tôi chủ động kiểm soát được nguyên liệu nên việc sản xuất sẽ hoàn toàn chủ động. Ngoài ra  tôi còn được nghiên cứu sâu hơn về phương pháp chọn tạo giống, lựa chọn vùng trồng, điều kiện chăm sóc, thu hoạch bảo quản và sơ chế, bào chế để nâng cao hàm lượng hoạt chất có trong mỗi sản phẩm. Khi chủ động được vùng trồng giúp tôi chủ động nghiên cứu và phát triển nhiều loại sản phẩm chăm sóc sức khỏe phù hợp nhất, tốt nhất cho người Việt Nam, giá thành sẽ ổn định, đem lại niềm tin cho khách hàng khó tính, mang lại lợi ích cho nhiều nhà từ nông dân, nhà khoa học, nhà sản xuất, nhà phân phối, nhà quản lý và cả người tiêu dùng, và chuỗi giá trị này sẽ tạo ra môi trường xanh phát triển bền vững.

Vùng dược liệu tại  Sa Pa (Lào Cai)

P.V: Không chỉ là nhà khoa học, nhiều người gọi chị là “phù thủy” trong bào chế thảo dược. Vậy trong quá trình phối trộn và sản xuất, chị đã áp dụng những nguyên tắc, công nghệ nào để đảm bảo hàm lượng hoạt chất đạt mức tối ưu, đồng thời giữ được hiệu quả dược lý tự nhiên của từng vị thuốc?

T.S Bá Thị Châm: Việc phát hiện các tác dụng quý của cây thuốc Việt Nam cũng đều được công bố trong các từ điển cây thuốc, các bài báo trong và ngoài nước. Tuy nhiên để tạo ra được các sản phẩm tốt thì cần phải được bào chế bằng các phương pháp phù hợp với từng loại dược liệu cũng như việc phối trộn các vị thuốc với nhau để tạo ra một sản phẩm có tác dụng nhất định. Việc nghiên cứu tạo công thức cho mỗi một sản phẩm đều dựa trên nguyên lý nếu trong đông y có thể gọi là “quân, thần, tá, xứ” còn y học hiện đại thì đã chứng minh tác dụng và kết hợp với tài liệu của y học cổ truyền để lựa chọn, sử dụng chúng giúp sản phẩm có tính tổng hòa tác dụng, có độ an toàn cao có thể dùng dài ngày. Tôi đã áp dụng nguyên lý đa đích để xây dựng công thức cho sản phẩm, đồng thời tôi sử dụng ba công nghệ bào chế hiện đại là công nghệ chiết xuất chọn lọc, công nghệ lên men, công nghệ nano hóa để sản xuất,  kiểm soát, nâng cao chất lượng và tăng tác dụng tối đa của mỗi thảo dược và cuối cùng là của một sản phẩm hoàn thiện…

TS Bá Thị Châm (áo vàng) trong Chương trình Giao lưu-Nghệ thuật "Hoa hồng kể chuyện" cùng Hoa hậu Jennifer Phạm và diễn giả Tuệ An.

P.V: Hiện nay người tiêu dùng ngày càng khắt khe và thận trọng hơn trong việc lựa chọn sản phẩm chăm sóc sức khỏe. Tiến sĩ có thể chia sẻ cụ thể về quy trình kiểm nghiệm chất lượng thành phẩm từ hàm lượng hoạt chất, độ tinh khiết, đến khả năng hấp thu sinh học của các sản phẩm mang thương hiệu Bá Thị Châm?

T.S Bá Thị Châm: Tôi luôn tin tưởng rằng việc khắt khe lựa chọn sản của người tiêu dùng hay sự lựa chọn thông thái của họ về các sản phẩm chăm sóc sức khỏe sẽ giúp cho sản phẩm nghiên cứu của tôi có vị thế nhất định trên thị trường trong nước và sau đó là quốc tế, đóng góp một phần lớn trong việc chăm sóc sức khỏe cộng đồng. Các sản phẩm của tôi  thường  được kiểm nghiệm chất lượng theo tiêu chuẩn dược điển, quy trình sản xuất đạt yêu cầu theo tiêu chuẩn GMP. Quy trình cơ bản như sau: dược liệu đến mùa thu hoạch thường được đưa về xưởng sơ chế ngay không để qua đêm sẽ làm giảm chất lượng của nguyên liệu. Dược liệu khô sẽ được lưu trữ trong kho lạnh bảo quản nếu chưa bào chế được ngay. Sau đó dược liệu sẽ được bào chế theo đúng quy trình đã nghiên cứu, kết thúc quy trình bào chế thu được bột hoạt chất gọi là bột bán thành phẩm đơn nguyên liệu, bột này sẽ được phân tích định tính hoặc định lượng hoạt chất nhóm hoạt chất cần thiết ổn định ở các mẻ khác nhau, đồng thời phân tích tiêu chuẩn về vi sinh và kim loại nặng, và các độc tố khác luôn đạt tiêu chuẩn cho phép của bộ y tế. Sau đó, bột nguyên liệu được lưu kho ở điều kiện tiêu chuẩn để có thể sử dụng phối trộn vào sản phẩm tạo thành bột bán thành phẩm. Bột bán thành phẩm sẽ được xây dựng tiêu chuẩn đạt tiêu chuẩn cung cấp nguyên liệu cho nhà máy GMP về sản xuất thực phẩm chức năng và các sản phẩm bảo vệ sức khỏe.

Thu dược liệu ở Tả Gia Khâu, Mường Khương, Lào Cai

P.V: Trong các sản phẩm mà chị đã đưa ra thị trường, đâu là yếu tố mà Tiến sĩ tự tin nhất để khẳng định chất lượng vượt trội so với nhiều dòng sản phẩm thảo dược khác đang có mặt hiện nay?

T.S Bá Thị Châm: Yếu tố tự tin nhất để khẳng định chất lượng vượt trội so với nhiều dòng sản phẩm thảo dược khác đang có trên thị trường hiện nay là sự kết hợp của ba yếu tố: một là chủ động được nguồn nguyên liệu trong nước, kiểm soát chất lượng nguyên liệu từ giống vùng trồng, mùa thu hoạch sơ chế và báo quản dược liệu từ vùng trồng đưa về khu chế xuất;  hai là: công nghệ bào chế hiện đại ở 3 công nghệ giúp làm tăng hàm lượng hoạt chất, loại bỏ tạp chất không cần thiết thậm chí còn gây tác dụng phụ khi sử dụng lâu dài và đặc biệt ở công nghệ bào chế dạng nano sẽ làm tăng khả năng hấp thu và tăng sinh khả dụng của các hoạt chất khi vào cơ thể;  ba là công thức phối trộn các thảo dược theo nguyên lý đa đích hỗ trợ giải quyết các vấn đề về sức khỏe của con người mang tính tổng hợp căn nguyên gây bệnh, sản phẩm thảo dược lành tính có thể sử dụng lâu dài nên sẽ có thế mạnh hơn các sản phẩm tây y khi muốn chăm sóc và chủ động phòng ngừa các bệnh mãn tính.

P.V: Việc kết hợp kiến thức y học truyền thống và phương pháp nghiên cứu hiện đại là xu hướng được nhiều nhà khoa học hướng đến. Vậy Tiến sĩ có thể chia sẻ về cách chị dung hòa giữa kinh nghiệm gia truyền và các tiêu chuẩn khoa học hiện đại trong quy trình sản xuất các sản phẩm từ dược liệu?

T.S Bá Thị Châm: Việc kết hợp kiến thức y học cổ truyền và phương pháp nghiên cứu hiện đại là xu hướng được nhiều nhà khoa học không chỉ hướng đến mà còn là sự kế thừa và phát huy giúp rút ngắn được thời gian nghiên cứu cũng như tiết kiệm được chi phí nghiên cứu. Tuy nhiên, việc dung hòa hay việc kế thừa cần phải hết sức phù hợp để có thể ứng dụng vào các sản phẩm chăm sóc sức khỏe của con người ở xã hội hiện đại cũng như phù hợp với phương thức quản lý chất lượng sản phẩm được quy định của Bộ y tế ở thời điểm hiện tại. Ví dụ như các cây thuốc trong y học cổ truyền chỉ được lưu lại với kinh nghiệm sử dụng để chữa trị các bệnh phổ biến ở thời ký đó, nhưng bệnh của con người ở xã hội hiện đại khác xa so với trước đây  về căn nguyên gây bệnh và thực trạng bệnh, nên các cây thuốc được tra cứu sử dụng trong từ điển để nghiên cứu sử dụng đôi khi chỉ là lựa chọn an toàn mà không gây bất kỳ độc tình gì khi sử dụng thời gian dài, còn lựa chọn để sử dụng các dược liệu có tác dụng trong sản phẩm hiện tại thì sẽ chọn lựa theo tiêu trí của thử nghiệm  hiện đại về tác dụng sinh học của chúng qua việc thực hiện các đề tài nghiên cứu. Nói về  về bào chế cũng có thể kế thừa các cách bào chế cổ truyền như sao, tẩm, trích, ủ, nướng, đun sôi, sắc cô đặc, ngâm rượu.. nhưng cũng cần nghiên cứu kỹ thêm các sao tẩm trên có làm thay đổi hoạt chất chính đã được chứng minh là có tác dụng của dược liệu không hay chỉ là để khử độc, thay đổi tính âm dương hay tính hàn nhiệt của dược liệu…

TS.Bá Thị Châm tại gian hàng trưng bày các sản phẩm phát triển từ các kết quả nghiên cứu của chị và cộng sự tại Hội Nghị Mạng lưới Kỹ sư và Nhà khoa học nữ Châu Á-Thái Bình Dương 2024.

P.V: Cảm ơn chị về cuộc trao đổi!