Ảnh minh họa: VGP

Hiện nay, các bài báo khoa học trong nước chủ yếu được xuất bản bởi những tạp chí trực thuộc cơ quan quản lý nhà nước, viện nghiên cứu, trường đại học hoặc các hội chuyên ngành. Hình thức tổ chức này khiến nhiều tạp chí hoạt động tương tự cơ quan báo chí hơn là đơn vị học thuật chuyên nghiệp.

Điều đáng chú ý là Việt Nam chưa có hệ thống thống kê và đo lường chính thức về chất lượng bài báo khoa học. Các công cụ phổ biến trên thế giới như hệ số ảnh hưởng (Impact Factor) hay chỉ số trích dẫn chưa được áp dụng rộng rãi. Điều này dẫn đến khó khăn trong việc xác định giá trị học thuật thực sự của các công trình, cũng như uy tín của nhà khoa học và tạp chí.

Việc thiếu một hệ thống đánh giá thống nhất khiến cộng đồng nghiên cứu khó so sánh “sản lượng khoa học” của Việt Nam với các quốc gia trong khu vực. Đồng thời, tình trạng trùng lặp nghiên cứu hay thiếu minh bạch trong công bố vẫn còn tồn tại.

Vai trò của tạp chí khoa học trong môi trường học thuật, tạp chí khoa học là kênh quan trọng nhất để công bố kết quả nghiên cứu. Chất lượng của tạp chí phản ánh trực tiếp năng lực nghiên cứu của cá nhân, tổ chức và quốc gia.

Tuy nhiên, ở Việt Nam, việc đánh giá tạp chí mới dừng ở mức công nhận để xét điểm công trình khoa học, chủ yếu phục vụ Hội đồng Giáo sư Nhà nước. Chưa có một văn bản pháp lý mang tính hệ thống đưa ra quy trình, tiêu chí cụ thể để đánh giá và xếp loại. Điều này dẫn đến tình trạng thiếu chuẩn mực và khó khăn trong việc hội nhập quốc tế.

Nội dung chính của Dự thảo Thông tư về quản lý bài báo khoa học và đánh giá, xếp loại tạp chí khoa học tập trung vào ba nội dung lớn, công khai dữ liệu, quản lý bài báo khoa học và đánh giá, xếp loại tạp chí.

Công khai dữ liệu trên hệ thống quốc gia. Theo quy định dự kiến, trong vòng 3 tháng kể từ ngày phát hành, toàn văn các bài báo khoa học xuất bản tại Việt Nam phải được cập nhật lên Hệ thống thông tin quốc gia về khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo. Điều này nhằm bảo đảm tính minh bạch, giúp nhà quản lý, nhà khoa học và công chúng có thể dễ dàng tra cứu, đối chiếu và tham khảo. Một cơ sở dữ liệu tập trung cũng sẽ hạn chế tình trạng công bố trùng lặp hoặc thiếu chuẩn mực.

Quản lý bài báo khoa học. Dự thảo quy định cụ thể về cấu trúc và quy trình xuất bản bài báo khoa học. Một bài báo phải có đầy đủ tiêu đề, tóm tắt, từ khóa, nội dung nghiên cứu, tài liệu tham khảo và cam kết minh bạch. Quy trình xuất bản bao gồm, kiểm tra ban đầu, phản biện kín hai chiều, xét duyệt biên tập, duyệt đăng và nộp lưu chiểu. Đây là quy trình đang được áp dụng tại nhiều tạp chí quốc tế uy tín. Về đo lường chất lượng, Cục Thông tin và Thống kê KH&CN sẽ chịu trách nhiệm xây dựng cơ sở dữ liệu về công bố và trích dẫn khoa học, phục vụ cho việc đánh giá tạp chí, cơ sở nghiên cứu và nhà khoa học.

Một điểm quan trọng khác là dự thảo đưa ra chế tài xử lý nghiêm các hành vi gian lận học thuật như đạo văn, làm giả dữ liệu hoặc mua bán bài viết. Những công trình vi phạm sẽ bị rút khỏi hệ thống và không được tính trong đánh giá.

Dự thảo cũng xác định rõ quyền và trách nhiệm của tác giả và tổ chức khoa học. Tác giả được bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ, song phải cam kết trung thực học thuật. Các tổ chức nghiên cứu được tính sản phẩm bài báo vào thành tích chung nhưng phải ban hành quy chế quản lý nội bộ để bảo đảm tính minh bạch.

Đánh giá, xếp loại tạp chí khoa học. Một trong những nội dung trọng tâm là quy định về đánh giá và xếp loại tạp chí. Theo dự thảo, việc này sẽ dựa trên tiêu chí tại Điều 35 của Nghị định hướng dẫn Luật KH&CN, bao gồm chuẩn mực về xuất bản, phản biện, tính minh bạch và mức độ quốc tế hóa. Kết quả đánh giá sẽ được tích hợp vào cơ sở dữ liệu trích dẫn khoa học quốc gia, từ đó làm căn cứ để công nhận giá trị học thuật, đồng thời hỗ trợ việc xét duyệt tài trợ, hợp tác và đánh giá năng lực nghiên cứu.

Nếu được thông qua, Thông tư sẽ mang lại nhiều lợi ích quan trọng như, khắc phục khoảng trống pháp lý, thiết lập hệ thống quản lý và đánh giá đồng bộ cho hoạt động công bố khoa học. Nâng cao chất lượng nghiên cứu, khuyến khích các nhà khoa học và tổ chức xuất bản tuân thủ chuẩn mực quốc tế. Tăng cường minh bạch, bảo vệ quyền lợi chính đáng của tác giả, đồng thời nâng cao trách nhiệm của tổ chức xuất bản. Hội nhập quốc tế, giúp công bố khoa học Việt Nam dễ dàng hơn trong việc so sánh, kết nối và hợp tác với các nước. Thúc đẩy phát triển khoa học – công nghệ, tạo động lực để nâng cao năng lực nghiên cứu, đóng góp trực tiếp cho phát triển kinh tế – xã hội.

Hiện Bộ KH&CN đang công bố dự thảo trên Cổng thông tin điện tử của Bộ để lấy ý kiến của cơ quan quản lý, các viện nghiên cứu, trường đại học, nhà khoa học và công chúng. Việc tham gia phản biện được kỳ vọng sẽ giúp hoàn thiện văn bản, bảo đảm tính khả thi và phù hợp với thực tiễn.

Dự thảo Thông tư quản lý bài báo khoa học và xếp loại tạp chí đánh dấu một bước tiến quan trọng trong nỗ lực xây dựng hệ thống công bố khoa học minh bạch, chuẩn hóa và hội nhập. Khi được ban hành và triển khai hiệu quả, văn bản này sẽ góp phần nâng cao chất lượng nghiên cứu tại Việt Nam, đồng thời khẳng định uy tín học thuật của quốc gia trên trường quốc tế.