Quốc hội nghe báo cáo về dự án Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo. Ảnh: QH

Luật mới được kỳ vọng sẽ tạo ra một khuôn khổ pháp lý vững chắc, khuyến khích các hoạt động khoa học và công nghệ (KH&CN) thông qua việc tập trung vào phát triển hạ tầng, khuyến khích tinh thần mạo hiểm, áp dụng cơ chế khoán chi linh hoạt và đặc biệt là miễn trừ trách nhiệm khi chấp nhận rủi ro hợp lý.

Ưu tiên phát triển hạ tầng và nguồn nhân lực

Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo đặt trọng tâm vào việc ưu tiên đầu tư phát triển hạ tầng nghiên cứu KH&CN và đổi mới sáng tạo. Theo đó, Nhà nước sẽ tập trung xây dựng các phòng thí nghiệm trọng điểm quốc gia, đồng thời tăng cường kết nối hạ tầng giữa các viện nghiên cứu, cơ sở giáo dục đại học và doanh nghiệp.

Đáng chú ý, luật cũng quy định việc đầu tư phát triển các cơ sở giáo dục đại học trở thành trung tâm nghiên cứu khoa học, đổi mới sáng tạo, từng bước hình thành các trung tâm nghiên cứu trình độ cao gắn với đào tạo nguồn nhân lực chất lượng. Điều này nhằm đảm bảo sự phối hợp hiệu quả với mạng lưới viện nghiên cứu chuyên ngành.

Bên cạnh đó, luật yêu cầu tăng cường hỗ trợ nghiên cứu cơ bản và nghiên cứu ứng dụng, thúc đẩy chuyển giao công nghệ và ứng dụng kết quả nghiên cứu vào thực tiễn. Doanh nghiệp sẽ nhận được sự hỗ trợ để đổi mới, làm chủ và sáng tạo công nghệ. Đặc biệt, các hoạt động KH&CN sẽ được ưu tiên phát triển tại các vùng sâu, vùng xa, miền núi, hải đảo và các địa phương có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn thông qua đầu tư hạ tầng, phát triển nhân lực và chuyển giao công nghệ.

Miễn trừ trách nhiệm, khuyến khích dám nghĩ, dám làm

Một trong những nội dung đột phá và được mong chờ nhất của luật là quy định rõ ràng về chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo. Đây là chính sách then chốt nhằm tháo gỡ rào cản tâm lý cho các nhà khoa học và tổ chức nghiên cứu.

Theo quy định mới, các tổ chức, cá nhân thực hiện nhiệm vụ KH&CN sẽ được miễn trách nhiệm hành chính và dân sự khi gây ra thiệt hại cho Nhà nước, nếu họ đã tuân thủ đầy đủ quy trình, quy định, không có hành vi gian lận, vi phạm pháp luật hay sử dụng sai mục tiêu, phạm vi kinh phí. Thậm chí, họ cũng không phải hoàn trả kinh phí nếu kết quả không đạt được mục tiêu đề ra, với điều kiện đã tuân thủ đúng quy định quản lý nhiệm vụ, nội dung nghiên cứu và biện pháp phòng ngừa rủi ro.

Tương tự, những người phê duyệt và quản lý nhiệm vụ sử dụng ngân sách nhà nước cũng sẽ được loại trừ trách nhiệm nếu không vi phạm pháp luật và đã thực hiện đúng quy trình. Đặc biệt, luật còn quy định loại trừ trách nhiệm hình sự theo Bộ luật Hình sự đối với những rủi ro xảy ra trong quá trình nghiên cứu, thử nghiệm, áp dụng tiến bộ khoa học, kỹ thuật và công nghệ. Chính phủ sẽ có trách nhiệm quy định chi tiết điều này, bao gồm tiêu chí xác định rủi ro được chấp nhận và quy trình đánh giá việc tuân thủ.

Doanh nghiệp là trung tâm, Nhà nước kiến tạo

Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo khẳng định định hướng chiến lược: hoạt động KH&CN và đổi mới sáng tạo phải gắn chặt với phát triển kinh tế - xã hội, tăng năng suất lao động, thúc đẩy tăng trưởng bền vững, bao trùm và dựa trên nhu cầu thực tế của thị trường. Doanh nghiệp được xác định là trung tâm của hệ thống đổi mới sáng tạo.

Nhà nước đóng vai trò kiến tạo, xây dựng thể chế, thúc đẩy đầu tư và phát triển hạ tầng khoa học công nghệ hiện đại. Các lĩnh vực có tiềm năng tạo đột phá và công nghệ chiến lược sẽ được ưu tiên nguồn lực. Đặc biệt, luật lần đầu tiên quy định chính sách khuyến khích nghiên cứu mạo hiểm thông qua cơ chế thử nghiệm có kiểm soát, chính sách chia sẻ rủi ro, đầu tư mạo hiểm và các cơ chế tài chính đặc thù khác.

Cùng với đó, Nhà nước sẽ có chính sách ưu đãi và cơ chế đặc thù để thu hút, trọng dụng nhân tài, chuyên gia, nhà khoa học trong và ngoài nước, đồng thời phát triển và đào tạo nguồn nhân lực khoa học công nghệ chất lượng cao để thực hiện các nhiệm vụ chiến lược quốc gia.

Cơ chế khoán chi linh hoạt

Để tăng cường tính tự chủ và hiệu quả trong quản lý kinh phí nghiên cứu, luật cho phép nhiệm vụ KH&CN và đổi mới sáng tạo được áp dụng cơ chế khoán chi đến sản phẩm cuối cùng hoặc khoán chi từng phần theo nội dung nghiên cứu.

Trong trường hợp khoán đến sản phẩm cuối cùng, tổ chức chủ trì được hoàn toàn tự chủ sử dụng kinh phí, quyết định điều chỉnh giữa các khoản mục chi và quyết toán tổng số kinh phí thực hiện nhiệm vụ. Đối với trường hợp khoán chi từng phần, tổ chức chủ trì cũng được tự chủ sử dụng kinh phí, trừ một số khoản như mua sắm tài sản, thuê dịch vụ không có định mức hoặc công tác nước ngoài.

Ngoài ra, tổ chức chủ trì được phép sử dụng kinh phí để thuê chuyên gia trong nước và quốc tế theo thỏa thuận, chịu trách nhiệm sử dụng đúng mục đích, lưu trữ chứng từ và giải trình khi cần thiết.

Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo được kỳ vọng sẽ tạo động lực mạnh mẽ cho sự phát triển của KH&CN tại Việt Nam, góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững và nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia.