Từ năm 1980, chữ cái "O" được dùng để đánh dấu các bệnh nhân là bệnh nhân số 0, thuật ngữ mới gây tranh cãi đã ra đời, mang tên "bệnh nhân số 0". Sau này người ta thường dùng nó để chỉ những cá nhân đầu tiên mang mầm bệnh đến một đất nước, khu vực.

Richard McKay, nhà sử học tại Đại học Cambridge, Anh cho biết, đây là một từ rất rộng, có thể là vô nghĩa, cũng có thể là khởi đầu. 

Bệnh nhân số 0 đầu tiên

"Bệnh nhân số 0" đầu tiên là một tiếp viên hàng không người Pháp gốc Canada Gaëtan Dugas. Người này được cho là người đầu tiên mang HIV đến Bắc Mỹ, dựa trên nghiên cứu của Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh (CDC).

Năm 1981, CDC ghi nhận một bệnh bí ẩn gây suy giảm hệ miễn dịch của con người. Sau khi nghiên cứu, họ đặt tên bệnh này là GRID (Gay Related Immune Deficiency - hội chứng suy giảm miễn dịch ở người đồng tính, tên tiền thân của HIV).

Gaëtan Dugas, từng bị truyền thông gọi là "bệnh nhân số 0" mang mầm bệnh HIV đến Mỹ. Ảnh: BBC

Tên gọi "bệnh nhân số 0" dành cho Dugas lại bắt nguồn từ việc nhầm lẫn, số 0 trong báo cáo của CDC là chữ cái O, viết tắt của Out of California" (bên ngoài California), chỉ việc Dugas không sinh sống trong thành phố. Từ hiểu lầm này, rất nhiều câu chuyện đã được truyền thông thêu dệt và đổ lỗi cho Dugas. 

Trong cuốn sách về dịch HIV/AIDS của Randy Shilts, Dugas bị nhắc đến như một đối tượng chống đối xã hội với đời sống tình dục trụy lạc. Sau đó lại bị gọi là "Ông tổ của bệnh AIDS" hay "người khiến chúng ta bị AIDS".

Đến tháng 3 năm 2020, Tạp chí Nature chính thức "minh oan" cho ông. Theo các nhà khoa học, virus HIV xuất hiện ở Mỹ vào khoảng 1970 qua một bệnh dịch tại Caribe. Dù sự việc đã dần lãng quên nhưng cho đến nay, khái niệm "bệnh nhân số 0" vẫn tồn tại đến ngày nay, để ghi nhận ca nhiễm đầu tiên của một chuỗi lây truyền lớn.

Mary Thương hàn

Phó giáo sư Thomas Friedrich, khoa bệnh học tại Đại học Wisconsin-Madison cho biết, việc xác định "bệnh nhân số 0" gây ra nhiều ấn tượng sai lệch về nguồn gốc của virus, đồng thời khiến mọi người đổ lỗi cho cá nhân nào đó. 

Giáo sư dịch tễ, giám đốc Trung tâm Nhiễm trùng và Miễn dịch, Đại học Columbia, Ian Lipkin cho biết, thay vì xác định "bệnh nhân số 0", việc tìm hiểu những nguồn siêu lây nhiễm trong đại dịch có ý nghĩa hơn nhiều, ví dụ như trường hợp của Dugas được gọi là người siêu lây nhiễm. 

Hình ảnh Mary Mallon được phác họa trên một tờ báo năm 1909 với tiêu đề "Mary Thương hàn". Ảnh: The New York American

Một trong những trường hợp "siêu lây nhiễm và siêu ủ bệnh" đầu tiên là Mary Mallon, thường được nhắc đến với tên "Mary Thương hàn". Bà là đầu bếp gốc Ireland. Vào một buổi tối 1900, gia đình bà bị sốt thương hàn sau khi ăn tối do bà nấu. Từ đó, bà bị mang danh là "bệnh nhân số 0", dù chưa phát triển dấu hiệu bất thường nào. Mary buộc phải cách ly hai lần trong vòng 26 năm.

Theo lý giải thì có những người như bà Mary, dù không có triệu chứng nhưng vẫn có thể lây làn. 

Bà từng kiện cơ quan y tế New York, lập luận mình không hề cảm thấy ốm yếu, nên không thể lây bệnh cho người khác. Cho đến nay trường hợp của bà vẫn chưa được giải đáp. 

Người đầu tiên mắc SARS

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), người đầu tiên nhiễm virus SARS là bác sĩ Liu Jianlun, 64 tuổi, làm việc ở một bệnh viện phía Nam tỉnh Quảng Đông, Trung Quốc. Ông bị sốt khi ở khách sạn Metropole Hong Kong và đã lây bệnh cho 16 người khác.

"Ông ấy có thể không phải ‘bệnh nhân số 0’. Nhưng nếu xét đến tác động đối với đợt bùng phát, ông ấy là mắt xích quan trọng", giáo sư Ian Lipkin nói.

Những người từng tiếp xúc với ông đi khắp nơi khiến cho 4.000 người trên thế giới đã nhiễm Sars, trong đó 550 trường hợp tử vong.

Hiện vẫn chưa xác định được ông Liu mắc bệnh do đâu nhưng có nhiều suy đoán cho rằng ông nhiễm virus trong bệnh viện. Họ nghi ngờ "bệnh nhân số 0" là một nông dân, bị nhiễm bệnh do tiếp xúc với động vật.  Những bệnh dịch như vậy được gọi là "zoonotic".

Theo báo cáo của WHO, SARS được cho là có nguồn gốc từ loài dơi, sau đó thông qua vật chủ trung gian khác. 

Theo giáo sư Thomas Friedrich,ngăn chặn mầm bệnh lây từ động vật sang người không phải điểm mấu chốt để loại trừ đại dịch. "Chìa khóa ở đây là không để chúng lan từ một người sang nhiều người hơn", ông nói.

Sự khởi nguồn của các đợt dịch cúm

Năm 2004, cậu bé 6 tuổi Captain Boonmanuch bị mắc cúm gia cầm (H5N1) đầu tiên ở Thái Lan. Cậu bé không phải "bệnh nhân số 0", nhưng nguyên nhân mắc bệnh được là do cậu từng bắt gà và có thể con gà đó đã mang virus. 

Từ 2003 đến 2016, toàn thế giới có 850 trường hợp nhiễm H5N1, trong đó 452 người tử vong.

Giáo sư Bertram Jacobs, Đại học Arizona, nói rằng các bệnh dịch mới xuất hiện ở người đa phần là tiếp xúc với động vật. Hiện tượng tái tổ hợp xuất hiện khi vật liệu di truyền từ hai hoặc nhiều loại virus, lây nhiễm cùng một vật chủ, trộn lẫn với nhau.

Điều này đã xảy ra đối với cúm lợn H1N1 gây đại dịch năm 1918. Đến 2009, căn bệnh một lần nữa lây lan toàn cầu. Bệnh nhân đầu tiên nhiễm H1N1 khi ấy được xác nhận là một cậu bé 5 tuổi, tên Edgar Hernandez, sinh sống tại thị trấn La Gloria của Mexico.