Trong vài năm trở lại đây, khoa học và công nghệ không còn là những khái niệm xa vời nằm trong phòng thí nghiệm. Chúng len vào từng câu chuyện bàn cà phê, vào lựa chọn nghề nghiệp của người trẻ, vào cả những lo âu rất đời: Liệu mai này mình còn cạnh tranh nổi với AI, liệu tương lai có dành chỗ cho mình? 

Những thay đổi quá nhanh của thế giới buộc người trẻ phải nhìn công nghệ, khoa học bằng một “ánh mắt khác”. Không phải như tri thức hàn lâm mà là một phần của cuộc sống. 

Tối 5/12, Lễ trao giải Khoa học - Công nghệ toàn cầu VinFuture 2025 diễn ra tại Nhà hát Hồ Gươm (Hà Nội), vinh danh các phát minh khoa học công nghệ đột phá có tiềm năng tạo ra những thay đổi ý nghĩa trong cuộc sống. 

Trước đó, tại Tọa đàm “AI vì nhân loại: Đạo đức và An toàn AI trong kỷ nguyên mới” thuộc khuôn khổ Tuần lễ khoa học công nghệ VinFuture 2025, chúng tôi đã có cuộc trao đổi nhanh với Tiến sĩ Lê Thái Hà - Giám đốc điều hành của Quỹ VinFuture về cách khoa học đang đi vào đời sống, những tác động rõ rệt của AI lên công việc và tương lai của người trẻ, cùng vai trò của VinFuture trong việc nuôi dưỡng thế hệ nghiên cứu mới.

Tiến sĩ Lê Thái Hà tại Tọa đàm “AI vì nhân loại: Đạo đức và An toàn AI trong kỷ nguyên mới” thuộc khuôn khổ Tuần lễ khoa học công nghệ VinFuture 2025

Tiến sĩ Lê Thái Hà

Sinh năm: 1988

Hiện đang là Giám đốc điều hành Quỹ VinFuture và Quỹ Vì tương lai xanh (Vingroup).

Tiến sĩ Lê Thái Hà tốt nghiệp Cử nhân và Tiến sĩ Kinh tế tại Đại học Công nghệ Nanyang, Singapore, từng có 3 năm làm Giám đốc Nghiên cứu và Giảng viên Cao cấp tại Trường Chính sách Công và Quản lý Fulbright, Đại học Fulbright Việt Nam và 7 năm làm Giảng viên Cao cấp tại Đại học RMIT Việt Nam.

Tiến sĩ Thái Hà cũng từng tư vấn cho Ngân hàng Thế giới (World Bank), UNDP, Ngân hàng Phát triển Châu Á (ADB), Viện Nghiên cứu Kinh tế ASEAN và Đông Á (ERIA). Cô cũng đảm nhiệm vai trò biên tập cho một số tạp chí học thuật quốc tế uy tín.

“Các nhà khoa học không xây dựng AI để thay con người, mà để mở rộng năng lực con người”

Theo chị, điều gì đang khiến giới trẻ Việt Nam ngày càng quan tâm hơn đến khoa học và công nghệ?

Tôi nghĩ giới trẻ Việt Nam hiện nay là thế hệ trưởng thành trong bối cảnh những vấn đề của tương lai không còn là lý thuyết như biến đổi khí hậu, an ninh năng lượng, sức khỏe cộng đồng, tiêu chuẩn sống. Họ nhận ra rằng khoa học không chỉ là phòng thí nghiệm, mà là lời giải cho những câu hỏi rất đời sống: “Làm sao để sống khỏe? Sống xanh? Sống có tương lai?”.

Tuần lễ VinFuture năm nay quy tụ các công trình liên quan đến AI, y tế, nông nghiệp xanh, năng lượng sạch, tự động hóa,... đó chính là những chủ đề giới trẻ quan tâm và cũng là nơi họ nhìn thấy mình trong tương lai.

Năm nay nhiều đề cử VinFuture liên quan đến AI và công nghệ mới. Chị có thấy một tương lai nơi AI và con người hợp tác thay vì cạnh tranh? Tín hiệu nào từ các công trình khoa học khiến chị lạc quan nhất?

Theo tôi, con người sẽ cạnh tranh với AI nếu cố giữ mô hình lao động cũ. Nhưng khi coi AI là đồng nghiệp, không phải đối thủ, chúng ta sẽ có cơ hội mở ra năng suất chưa từng có.

Điểm khiến tôi lạc quan là rất nhiều nhận định từ các nhà khoa học không xây dựng AI để thay con người, mà để mở rộng năng lực con người. Chẳng hạn, chẩn đoán nhanh bệnh hiếm, dự báo thời tiết nông nghiệp, tối ưu tiêu thụ năng lượng. Công nghệ có mục đích nhân văn thì hướng đi sẽ rất khác.

Nếu để khái quát một điều mà AI đang thay đổi rõ nhất trong thế hệ trẻ Việt Nam, chị sẽ chọn điều gì?

Đó là cách học và cách định vị giá trị cá nhân. Thay vì “học để biết”, họ học để phân tích, phản biện, sáng tạo, cá nhân hóa nội dung. Các em tự tạo dự án, sản phẩm công nghệ, kênh tri thức. AI thúc đẩy tư duy tự chủ đó là điều rất đáng mừng.

Nhìn từ góc độ lãnh đạo Giám đốc điều hành của Quỹ VinFuture, chị thấy thế hệ trẻ Việt Nam đang có lợi thế nào để bước vào ‘kỷ nguyên tương lai’ một cách tự tin?

Tôi cho rằng thế hệ trẻ Việt Nam có ba lợi thế lớn: Khả năng thích ứng nhanh, sự kiên trì và tư duy toàn cầu.

Các bạn lớn lên cùng công nghệ, học tập, trao đổi và làm việc “xuyên biên giới” ngay từ khi còn ngồi trên ghế nhà trường. Những điều mà trước đây phải mất nhiều năm để tiếp cận, thì giờ chỉ cần một thiết bị kết nối Internet là các bạn đã có thể chạm tới tri thức, cơ hội và cộng đồng quốc tế.

VinFuture sẽ chú trọng, đầu từ thế nào vào những nhà khoa học trẻ?

Chúng tôi tập trung vào ba yếu tố: Truyền cảm hứng, cố vấn và mở cánh cửa quốc tế.

Không chỉ dừng lại ở việc vinh danh, VinFuture tạo ra những không gian đối thoại, các bài giảng đại chúng, cơ hội kết nối trực tiếp với giáo sư đạt giải VinFuture, Nobel, Turing, Breakthrough và những nhà khoa học hàng đầu thế giới.

Bên cạnh đó, chúng tôi rất quan tâm những công trình có tiềm năng ứng dụng thực tiễn và tạo tác động xã hội rộng lớn. VinFuture sẵn sàng đồng hành, kết nối hệ sinh thái đối tác, nhà đầu tư, doanh nghiệp để các nghiên cứu khả thi có thể tiến gần hơn đến thương mại hóa, đến với người dùng và cuộc sống.

Đầu tư vào trí tuệ là đầu tư dài hạn và chúng tôi cam kết đồng hành bền bỉ cùng các nhà khoa học trẻ, chứ không chỉ dừng lại ở việc vinh danh những thành tựu khoa học xuất chúng trên sân khấu.

=

Lớn lên trong thế giới AI: Gen Z và Gen Alpha cần gì để “sống sót”?

Nhiều bạn trẻ nói rằng: “AI giỏi quá, tụi em không biết mình còn cạnh tranh được gì”. Chị nhìn nhận tâm lý này thế nào? Có lời khuyên thực tế nào cho những ngành đang chịu tác động mạnh không?

Thực ra tâm lý đó là rất phổ biến và rất dễ hiểu. 

Khi nhìn thấy AI làm việc quá nhanh, quá chính xác, nhiều bạn có cảm giác “mình còn cạnh tranh được gì nữa?”. Nhưng tôi luôn nghĩ thế này, nếu chúng ta cố làm điều mà máy làm tốt hơn, thì chắc chắn chúng ta sẽ thất vọng.

Điều khiến con người khác biệt vẫn là trí tưởng tượng, cảm xúc, sự thấu cảm, khả năng phán đoán trong bối cảnh phức tạp. Những điều đó AI chưa thể thay thế con người.

Với những ngành đang chịu tác động mạnh, tôi nghĩ rằng thứ nhất, hãy tập trung vào việc đặt câu hỏi đúng, thay vì chỉ đi tìm câu trả lời. Thứ hai, đừng chỉ hiểu dữ liệu, mà hãy hiểu con người. Và thứ ba, hãy coi AI như công cụ để tăng sức mạnh, chứ đừng để nó quyết định thay mình.

Nếu biết sử dụng AI đúng cách, nó không phải đối thủ mà là “đồng đội” giúp chúng ta đi xa hơn.

Nhiều báo cáo chỉ ra rằng AI đang khiến tốc độ sa thải tăng lên, đặc biệt trong các ngành văn phòng và sáng tạo. Theo chị, chúng ta đang đối mặt với khủng hoảng nghề nghiệp hay giai đoạn tái cấu trúc tất yếu của lao động?

Theo tôi, đây là một quá trình tái cấu trúc tất yếu. Lịch sử đã cho thấy rằng mỗi cuộc cách mạng công nghệ đều làm thay đổi bản chất của công việc. Vì vậy, tôi nghĩ rằng điều quan trọng không phải là chạy trốn sự dịch chuyển, mà là chuẩn bị để thích ứng và chuyển đổi một cách chủ động.

Khoa học, đặc biệt là AI, phát triển vì lợi ích nhân loại. Nhưng nghịch lý là chính sự phát triển đó lại khiến nhiều người mất việc. Vậy, đâu là chuẩn mực công bằng mới mà xã hội cần đặt ra?

Công bằng không có nghĩa là mọi người giống nhau, mà là mọi người được trao cơ hội và năng lực để thích ứng.

Câu hỏi xã hội cần đặt ra không phải là “AI lấy đi bao nhiêu việc?”, mà theo tôi chính là “chúng ta tạo điều kiện như thế nào để mọi người có thể chuyển sang những công việc tốt hơn?”.

Một số ý kiến cho rằng việc người trẻ “rời bỏ cuộc đua cạnh tranh với AI”, chọn sống chậm, theo đuổi cảm xúc cá nhân, là dấu hiệu của thế hệ từ chối tăng trưởng. Chị nhìn nhận xu hướng này ra sao?

Tôi nghĩ đây không phải là sự từ chối tăng trưởng, mà là quá trình tái định nghĩa tăng trưởng.

Ngày nay, con người tìm kiếm sự cân bằng, ý nghĩa và sức khỏe tinh thần. Xã hội đang chuyển từ tư duy tăng trưởng bằng số lượng sang tăng trưởng bằng giá trị sâu, bền và có ý nghĩa hơn. 

Chị có cảm nhận Gen Z và Gen Alpha Việt Nam hiện tại đang ‘khát’ điều gì nhất: kiến thức mới, cơ hội tiếp cận, hay môi trường thử nghiệm?

Theo tôi, đó không chỉ là kiến thức. Điều thế hệ trẻ cần nhất là cơ hội được thực hành, được thử - sai - sửa trong một môi trường không sợ thất bại. Tri thức chỉ thực sự “sống” khi nó được ứng dụng và tạo ra giá trị.

 Gen Alpha - những đứa trẻ lớn lên trong thế giới AI, robot,... chị có kỳ vọng gì vào khả năng tư duy phản biện, sáng tạo và tự học của thế hệ này?

Tôi kỳ vọng các em sẽ sở hữu khả năng tự học suốt đời như một bản năng. Khi tri thức thay đổi theo từng tháng, thì kỹ năng “học cách học” sẽ trở thành một siêu năng lực. Và tôi tin rằng thế hệ này sẽ tự tin hơn trong việc phản biện công nghệ, thay vì bị công nghệ dẫn dắt.

Vậy Gen Alpha có nên được khuyến khích tham gia nghiên cứu khoa học từ độ tuổi rất sớm, để hình thành tư duy “khoa học vì nhân loại’?

Tôi nghĩ là có nhưng theo cách nuôi dưỡng niềm vui khám phá, chứ không phải tạo áp lực thành tích.

Nếu chúng ta gieo cho trẻ tư duy rằng “khoa học là để phụng sự cuộc sống”, thì các em sẽ lớn lên với mục tiêu rất khác - không phải là để cạnh tranh ai hơn ai, mà là để đóng góp cho xã hội, cho cộng đồng.

Cảm ơn chị về những chia sẻ!