Khi được Ủy ban Nobel xướng tên hôm 6/10 tại Stockholm (Thụy Điển), Mary Elizabeth Brunkow vốn vẫn còn xa lạ với nhiều người. Thế nhưng trong giới khoa học, nhà miễn dịch học người Mỹ đã từ lâu có được sự kính trọng với tư cách một nhà khoa học nữ tiên phong.

Nữ tiến sĩ Mary Elizabeth Brunkow

Sinh năm 1961 tại thành phố Portland, bang Oregon, Mary Brunkow lớn lên trong một môi trường giáo dục coi trọng tri thức và sự tò mò. Sau khi tốt nghiệp Học viện St. Mary’s năm 1979, bà theo học ngành sinh học phân tử và tế bào tại Đại học Washington, nơi bà nhận bằng cử nhân năm 1983. Niềm say mê khám phá cơ chế hoạt động của sự sống đưa bà đến Đại học Princeton, nơi bà hoàn thành luận án tiến sĩ về gene H19 dưới sự hướng dẫn của Giáo sư Shirley M. Tilghman, người sau này trở thành Hiệu trưởng danh dự của trường.

“Mary là người đầu tiên dám đương đầu với một gene tưởng chừng vô nghĩa. Bà ấy không chỉ chứng minh nó có chức năng, mà còn mở ra cách hiểu mới về các RNA không mã hóa”, Giáo sư Tilghman nhớ lại.

Ngay từ những năm đầu trong phòng thí nghiệm, bà Mary đã thể hiện bản lĩnh của một nhà khoa học trẻ táo bạo khi sẵn sàng đặt câu hỏi với những điều tưởng như đã được chấp nhận. Chính tinh thần đó đã dẫn bà đến phát hiện làm thay đổi nền tảng miễn dịch học hiện đại.

Sau khi rời Princeton, Mary làm việc tại Celltech R&D ở Bothell, Washington. Tại đây, bà cùng đồng nghiệp Fred Ramsdell miệt mài nghiên cứu về một căn bệnh kỳ lạ ở chuột, được gọi là “scurfy”, khiến hệ miễn dịch mất kiểm soát và tự tấn công cơ thể. Qua nhiều năm kiên trì, họ đã xác định được gene chịu trách nhiệm cho hiện tượng này là FOXP3. Bài báo khoa học đăng trên Nature Genetics năm 2001, do nhóm của bà đồng tác giả, đã làm chấn động giới miễn dịch học.

Phát hiện này cho thấy khi gen FOXP3 bị lỗi, một nhóm tế bào đặc biệt gọi là tế bào T điều hòa (regulatory T cells) không thể giữ vai trò “người gác cổng” trong hệ miễn dịch, khiến các tế bào T khác trở nên hỗn loạn và tự tấn công mô cơ thể.

Cùng với Fred Ramsdell và Shimon Sakaguchi – nhà khoa học Nhật Bản đầu tiên mô tả tế bào T điều hòa, khám phá của bà đã mở ra một nhánh nghiên cứu mới trong miễn dịch học, được gọi là lĩnh vực dung nạp miễn dịch ngoại biên (peripheral immune tolerance), một cơ chế giúp hệ miễn dịch giữ cân bằng giữa việc chống lại mầm bệnh và bảo vệ chính cơ thể.

“Những phát hiện này đã quyết định cho hiểu biết của chúng ta về cách hệ miễn dịch vận hành và lý do tại sao không phải ai cũng phát triển bệnh tự miễn”, ông Olle Kämpe, Chủ tịch Ủy ban Nobel, nhận định trong buổi lễ vinh danh.  

Tiến sĩ Mary Brunkow được vinh danh cùng 2 nhà khoa học khác tại hạng mục Nobel Y sinh 2025

Khi nhận tin vui từ Thụy Điển, bà Mary đang ở nhà riêng tại Seattle. “Điện thoại reo với số gọi từ Thụy Điển, tôi nghĩ chắc là cuộc gọi rác nên bỏ qua”, bà mỉm cười kể lại. Chỉ khi một nhiếp ảnh gia của hãng tin AP gõ cửa, bà mới biết rằng mình vừa đoạt giải Nobel. “Khi tôi nói với Mary rằng cô ấy vừa thắng giải, cô ấy đáp: ‘Anh đừng đùa vô lý thế chứ’”, chồng bà, ông Ross Colquhoun, xúc động kể lại.

Ở tuổi 64, bà Mary Brunkow hiện là Giám đốc chương trình cấp cao tại Viện Sinh học Hệ thống (Institute for Systems Biology) ở Seattle. Dù nhận được giải thưởng danh giá nhất trong y học, bà vẫn giữ phong thái khiêm nhường của một nhà nghiên cứu tận tâm. Tại buổi họp báo Nobel 2025, bà chia sẻ: “Khoa học là hành trình đặt ra những câu hỏi mà thế giới chưa từng nghĩ tới, và không dừng lại cho đến khi tìm được câu trả lời”.

Giáo sư Shirley Tilghman xúc động cho biết: “Công trình của Mary là bước ngoặt. Bà ấy là minh chứng sống cho sức mạnh của sự tò mò và lòng kiên định trong khoa học”. Hiệu trưởng Đại học Princeton Christopher Eisgruber cũng ca ngợi: “Những thành tựu tiên phong của Mary Brunkow thể hiện sức mạnh của nghiên cứu khoa học chất lượng cao trong việc cải thiện sức khỏe con người và thay đổi thế giới”.

Những gì bà Mary và đồng nghiệp phát hiện không chỉ là một bước tiến khoa học, mà còn mở ra hy vọng cho hàng triệu bệnh nhân.

Trong điều trị bệnh tự miễn, hiểu biết về FOXP3 giúp các bác sĩ phát triển liệu pháp “điều chỉnh chính xác” giúp làm dịu phản ứng miễn dịch mà không làm tê liệt toàn bộ hệ thống. Trong ghép tạng, việc tăng cường tế bào T điều hòa có thể giúp giảm nhu cầu sử dụng thuốc chống thải ghép. Thậm chí trong điều trị ung thư, việc nghiên cứu cách thức hoạt động của T-regs còn giúp giới khoa học tìm ra phương pháp khơi dậy sức mạnh tấn công của hệ miễn dịch đối với khối u.

Hành trình khoa học của tiến sĩ Mary Brunkow là câu chuyện về niềm đam mê và lòng kiên định. Bà đã dành hàng chục năm miệt mài bên kính hiển vi, không vì danh tiếng, mà vì khát vọng hiểu rõ hơn về sự sống.

“Chúng tôi luôn khuyến khích sinh viên dám mơ lớn và đi đầu trong tri thức nhân loại”, ông Rodney Priestley, Trưởng khoa sau đại học Princeton, chia sẻ. “Mary là minh chứng rằng một nhà khoa học có thể thay đổi thế giới bằng lòng kiên định và niềm tin vào giá trị của tri thức”.

Trở thành nhà khoa học nữ thứ 14 trong lịch sử nhận giải Nobel Y học, hành trình của tiến sĩ Mary Elizabeth Brunkow là câu chuyện của trí tuệ, lòng nhân hậu và sự bền bỉ trong khoa học, trở thành nguồn cảm hứng cho nhiều thế hệ nhà khoa học nữ trẻ theo đuổi khoa học.

Từ một nữ sinh ở Portland với niềm say mê sinh học đến người đặt nền móng cho hiểu biết mới về hệ miễn dịch, bà đã chứng minh rằng những khám phá vĩ đại nhất thường bắt đầu từ những câu hỏi tưởng như đơn giản nhất.

Giải Nobel 2025 không chỉ là sự ghi nhận cho một phát hiện đột phá, mà còn là lời tôn vinh dành cho tinh thần không ngừng đặt câu hỏi, dám thách thức điều chưa biết, một tinh thần mà Mary E. Brunkow đã mang theo suốt cả cuộc đời nghiên cứu của bà.