Trong khi thế giới vẫn đang chờ đợi một "vũ khí" hiệu quả để ngăn chặn virus của căn bệnh thế kỷ này, liệu pháp kháng retrovirus (ARV) hiện vẫn là "phao cứu sinh" chính giúp hàng triệu người sống chung với HIV bằng cách kiểm soát virus và duy trì cuộc sống khỏe mạnh.

Bên cạnh những hiệu quả đáng kinh ngạc, các loại thuốc ARV cũng không thể tránh khỏi việc gây ra những tác dụng phụ không mong muốn. Nhân ngày Vắc-xin AIDS thế giới (hay còn gọi là ngày Nhận thức về vắc-xin HIV/AIDS), chúng ta hãy cùng tìm hiểu sâu hơn về virus HIV và những "mặt trái" của thuốc điều trị mà người bệnh cần lưu tâm.

HIV, kẻ thù thầm lặng của hệ miễn dịch

Virus gây suy giảm miễn dịch ở người (HIV) là một loại virus tấn công trực tiếp vào hệ miễn dịch của cơ thể.

“Nó nhắm vào và phá hủy dần các tế bào CD4 (hay còn gọi là tế bào T-helper), những tế bào được xem là “người lính gác” cực kỳ quan trọng giúp cơ thể chống lại các tác nhân gây bệnh", tiến sĩ Ankit Bansal, chuyên gia nội khoa và bệnh truyền nhiễm, cho biết.

Khi hệ miễn dịch suy yếu, cơ thể trở nên vô cùng nhạy cảm, dễ dàng mắc phải các bệnh nhiễm trùng cơ hội mà thông thường không gây hại. Đây là lý do tại sao người nhiễm HIV thường xuyên ốm đau. Nếu không được điều trị kịp thời, tình trạng suy giảm miễn dịch sẽ tiến triển thành Hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải (AIDS), một tình trạng bệnh mãn tính nguy hiểm.

Virus HIV chủ yếu lây truyền qua các dịch cơ thể như máu, tinh dịch, dịch âm đạo, dịch trực tràng và sữa mẹ. Theo số liệu đáng báo động từ Tổ chức Y tế Thế giới, HIV đã cướp đi sinh mạng của khoảng 42,3 triệu người trên toàn cầu, cho thấy mức độ ảnh hưởng nghiêm trọng của đại dịch này.

Tin vui là những nỗ lực tìm kiếm vắc-xin vẫn đang được đẩy mạnh. Dù chưa có vắc-xin nào được Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) chính thức phê duyệt, nhưng các thử nghiệm gần đây tại Mỹ và châu Phi đã mang lại tín hiệu tích cực. Một nghiên cứu công bố trên tạp chí Science vào tháng 5/2025 đã cho thấy các vắc-xin tiềm năng với mức độ an toàn và được dung nạp tốt, với chỉ khoảng 18% người tham gia gặp phản ứng trên da.

Các triệu chứng của HIV là gì?

Các triệu chứng nhiễm HIV có thể thay đổi đáng kể tùy thuộc vào giai đoạn nhiễm bệnh:

Nhiễm HIV cấp tính (Thường xuất hiện 2-4 tuần sau khi nhiễm): Các triệu chứng giống cúm như sốt, mệt mỏi, phát ban, đau họng, sưng hạch bạch huyết, đau đầu, đau cơ, loét miệng.

Giai đoạn mãn tính (Giai đoạn không triệu chứng): Virus vẫn hoạt động và nhân lên nhưng ở mức độ rất thấp, người bệnh thường không có triệu chứng rõ ràng.

Giai đoạn tiến triển thành AIDS: Hệ miễn dịch lúc này suy sụp nghiêm trọng với các biểu hiện bao gồm: sụt cân nhanh, sốt hoặc đổ mồ hôi đêm tái phát, mệt mỏi tột độ, tiêu chảy kéo dài, loét ở miệng/hậu môn/bộ phận sinh dục, dễ mắc các bệnh nhiễm trùng cơ hội như viêm phổi, kèm theo các vấn đề thần kinh như mất trí nhớ, trầm cảm.

Cơ chế hoạt động của liệu pháp ARV

Thuốc kháng retrovirus (ARV) được xem là nền tảng trong việc điều trị HIV hiện nay. Theo tiến sĩ Bansal, "ARV không thể chữa khỏi hoàn toàn HIV, nhưng chúng là chìa khóa để kiểm soát virus. Bằng cách can thiệp vào các giai đoạn khác nhau trong vòng đời của virus, ARV giúp ngăn ngừa virus nhân lên, giảm lượng virus trong máu (tải lượng virus), phục hồi hệ miễn dịch và ngăn chặn sự lây truyền".

ARV bao gồm nhiều nhóm thuốc chính:

- NRTI và NNRTI: Ngăn chặn men sao chép ngược, enzyme virus cần để sao chép mã di truyền.

- Chất ức chế Protease (PI): Ngăn quá trình hoàn thiện các protein cần thiết để tạo ra virus mới.

- Chất ức chế Integrase: Ngăn virus tích hợp DNA của nó vào DNA của tế bào chủ.

- Chất ức chế xâm nhập và hòa nhập: Ngăn virus xâm nhập vào tế bào.

Theo chuyên gia, phương pháp điều trị chuẩn hiện nay là liệu pháp kết hợp (sử dụng từ 3 loại thuốc ARV trở lên) nhằm tăng hiệu quả kiểm soát virus và giảm nguy cơ virus phát triển khả năng kháng thuốc.

Những tác dụng phụ phổ biến của thuốc điều trị HIV là gì?

Mặc dù mang lại lợi ích sống còn, thuốc ARV vẫn có thể gây ra những tác dụng phụ làm ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống của người bệnh. Dưới đây là 7 tác dụng phụ thường gặp:

1. Buồn nôn và nôn:

Đây là phản ứng khá phổ biến, đặc biệt khi mới bắt đầu điều trị. Theo chuyên gia, "Nhiều loại ARV được chuyển hóa ở gan hoặc đường tiêu hóa và có thể gây kích ứng niêm mạc dạ dày. Chúng cũng có thể làm thay đổi tín hiệu hóa học trong trung tâm nôn của não (vùng kích hoạt hóa thụ thể)”.

2. Tiêu chảy:

Thuốc ARV có thể làm thay đổi sự cân bằng vi khuẩn trong ruột hoặc gây viêm nhẹ niêm mạc ruột, dẫn đến tình trạng tăng tiết nước vào ruột hoặc giảm hấp thu, gây tiêu chảy.

3. Mệt mỏi:

Cảm giác mệt mỏi dai dẳng có thể do nhiều nguyên nhân, trong đó có thể do độc tính ty thể, nơi ARV (đặc biệt là các loại NRTI cũ hơn như zidovudine) làm hỏng các thành phần sản xuất năng lượng trong tế bào. Bên cạnh đó, phản ứng của hệ miễn dịch với virus và gánh nặng tinh thần khi sống chung với bệnh mãn tính cũng góp phần gây mệt mỏi dai dẳng.

4. Phát ban da:

Phát ban thường là do phản ứng quá mẫn (dị ứng) với thuốc. Hệ miễn dịch nhận diện thuốc như một mối đe dọa và gây ra phản ứng viêm trên da. Một số trường hợp hiếm gặp có thể rất nghiêm trọng, như Hội chứng Stevens-Johnson gây phồng rộp và bong tróc da.

5. Độc tính gan:

Gan là "nhà máy" xử lý hầu hết các loại thuốc trong cơ thể, bao gồm cả ARV. Một số loại thuốc có thể gây quá tải hoặc tích tụ độc tố cho gan, dẫn đến viêm gan hoặc tăng men gan. Chuyên gia cho biết: “Những người có tiền sử bệnh gan (như viêm gan B hoặc C) dễ bị tổn thương hơn”.

6. Các vấn đề về thận:

Một số loại thuốc, ví dụ như tenofovir disoproxil fumarate, có thể ảnh hưởng đến chức năng lọc của thận. Sử dụng lâu dài có thể gây suy giảm chức năng thận và trong một số trường hợp hiếm gặp có thể dẫn đến suy thận, theo nghiên cứu trên StatPearls.

7. Thay đổi tâm trạng:

Tiến sĩ Bansal lưu ý rằng một số loại ARV, đặc biệt là efavirenz, có khả năng vượt qua hàng rào máu não và tác động đến các chất dẫn truyền thần kinh. Điều này có thể biểu hiện bằng các triệu chứng như mất ngủ, lo lắng, trầm cảm, thậm chí ảo giác ở một số người.

Làm thế nào để ngăn ngừa tác dụng phụ của thuốc điều trị HIV?

Dù đáng lo ngại, nhưng tin vui là hầu hết các tác dụng phụ của thuốc ARV đều có thể được quản lý hiệu quả bằng những biện pháp đơn giản hoặc cần sự can thiệp y tế:

- Buồn nôn và nôn: Uống thuốc cùng thức ăn (nếu được chỉ định), chia nhỏ bữa ăn, và sử dụng thuốc chống buồn nôn theo chỉ định của bác sĩ.

- Tiêu chảy: Bù đủ nước, tránh thức ăn nhiều dầu mỡ/cay nóng, và dùng thuốc chống tiêu chảy khi được bác sĩ cho phép.

- Mệt mỏi: Đảm bảo ngủ đủ giấc, duy trì chế độ ăn cân bằng, tập thể dục nhẹ nhàng thường xuyên.

- Phát ban da: Phát ban nhẹ có thể dùng thuốc kháng histamine. Phản ứng nặng cần báo ngay cho bác sĩ để xem xét đổi thuốc.

- Độc tính gan: Tuyệt đối tránh rượu bia, theo dõi chức năng gan định kỳ theo lịch hẹn của bác sĩ.

- Các vấn đề về thận: Thực hiện xét nghiệm chức năng thận định kỳ, uống đủ nước, và bác sĩ có thể điều chỉnh liều lượng thuốc nếu cần.

- Thay đổi tâm trạng: Tránh các chất kích thích trước khi ngủ, thảo luận với bác sĩ về khả năng thay đổi thuốc nếu triệu chứng nghiêm trọng, và tìm kiếm sự hỗ trợ từ chuyên gia sức khỏe tâm thần khi cần.

Liệu pháp kháng retrovirus là một bước tiến vượt bậc trong điều trị HIV, giúp người bệnh có cuộc sống gần như bình thường. Mặc dù các tác dụng phụ là một thách thức thực tế, nhưng với sự theo dõi y tế chặt chẽ, sự chủ động của người bệnh trong việc tuân thủ điều trị và điều chỉnh lối sống, những tác dụng phụ này hoàn toàn có thể được quản lý hiệu quả, đảm bảo người bệnh tiếp tục hành trình sống khỏe mạnh của mình.