Trí tuệ nhân tạo (AI) đang mở ra một thời đại mới trong học tập và phát triển cá nhân. Từ ChatGPT, Copilot cho đến các ứng dụng học tập tích hợp AI, trẻ em ngày nay có trong tay những trợ lý học tập siêu tốc và tiện lợi. Tuy nhiên, bên cạnh những cơ hội tiếp cận tri thức dễ dàng chưa từng có, cũng tiềm ẩn nguy cơ trẻ lạm dụng AI, dẫn đến suy giảm khả năng tư duy độc lập, kỹ năng viết lách và nhận thức xã hội.

Nguy cơ khi trẻ lạm dụng AI

Một trong những biểu hiện rõ nhất khi trẻ lạm dụng AI là mất dần khả năng tư duy độc lập và tự học. Khi AI có thể trả lời mọi câu hỏi chỉ sau vài giây, trẻ không còn cần động não để tìm lời giải, phân tích vấn đề hay ghi nhớ kiến thức. Dần dần, việc học trở thành một thao tác đơn giản: nhập câu hỏi - chờ câu trả lời - sao chép kết quả. Nếu hiện tượng này kéo dài, não bộ trẻ sẽ hình thành thói quen “làm nhanh - không cần hiểu”, từ đó giảm sút nghiêm trọng năng lực phân tích, tổng hợp và sáng tạo - những yếu tố cốt lõi trong giáo dục hiện đại.

Trẻ lạm dụng AI sẽ tạo ra nhiều hệ lụy nghiêm trọng như mất dần khả năng tư duy độc lập và tự học

Cùng với sự suy giảm tư duy, trẻ cũng dễ mất đi kỹ năng ngôn ngữ và viết lách - vốn là nền tảng của giao tiếp và học thuật. Khi AI đảm nhiệm phần viết thay cho trẻ, trẻ không có cơ hội rèn luyện cách dùng từ, cấu trúc câu, sắp xếp ý tưởng và truyền đạt suy nghĩ của mình một cách mạch lạc. Điều này khiến nhiều em gặp khó khăn nghiêm trọng trong các kỳ thi viết hoặc khi phải phát biểu, trình bày quan điểm trước đám đông. Tình trạng “không biết viết từ đâu” đang trở nên phổ biến, đặc biệt ở học sinh trung học, vì các em quá quen với việc để AI viết hộ từ đầu đến cuối.

Một hệ quả đáng lo ngại khác là sự lệ thuộc vào AI trong cảm xúc và định hướng suy nghĩ. Ở lứa tuổi dậy thì, trẻ có xu hướng tìm kiếm lời khuyên khi gặp áp lực tâm lý, lo âu hay xung đột. Nếu AI trở thành nơi đầu tiên trẻ tìm đến - thay vì cha mẹ, thầy cô hoặc bạn bè - thì mối quan hệ giữa con người với con người sẽ dần trở nên rạn nứt. Trẻ có thể chia sẻ mọi điều với AI nhưng lại ngại ngần mở lời với người thân trong gia đình. Hậu quả là các em ngày càng sống khép kín, khó bộc lộ cảm xúc thật, dễ rơi vào trạng thái cô lập về mặt tinh thần.

Không chỉ ảnh hưởng đến tư duy và cảm xúc, việc sử dụng AI mà không được hướng dẫn kỹ càng còn khiến trẻ mất khả năng phân biệt thật - giả trong thế giới thông tin. AI có thể cung cấp câu trả lời không chính xác, sai lệch hoặc thậm chí “bịa ra” nội dung một cách thuyết phục. Với kỹ năng kiểm chứng thông tin còn yếu, trẻ rất dễ tiếp thu những điều sai mà không hề hay biết. Nếu không được dạy cách kiểm tra nguồn, so sánh dữ kiện và tư duy phản biện, trẻ sẽ hình thành nền tảng kiến thức sai lệch, từ đó ảnh hưởng đến toàn bộ quá trình học tập và phát triển nhận thức lâu dài.

Giải pháp giúp trẻ dùng AI thông minh, không lệ thuộc

Trước thực trạng này, điều quan trọng nhất không phải là cấm đoán trẻ sử dụng AI, mà là dạy trẻ cách sử dụng có trách nhiệm và thông minh. Trẻ cần hiểu rằng AI là công cụ hỗ trợ, không phải là người thay thế.

Trước hết, giáo dục tư duy phản biện là chìa khóa giúp trẻ không bị “nuốt chửng” bởi những câu trả lời trơn tru của AI. Thay vì chấp nhận ngay những gì công cụ đưa ra, trẻ cần được dạy cách đặt câu hỏi ngược lại: “Tại sao AI trả lời như vậy?”, “Nguồn thông tin này ở đâu?”, “Có thể kiểm chứng bằng cách nào?”, “Nếu hỏi theo cách khác, kết quả có thay đổi hay không?”. Đây không chỉ là kỹ năng sống thiết yếu trong thời đại số, mà còn là nền tảng để trẻ phát triển tư duy độc lập và khả năng tự ra quyết định.

Một chiến lược thiết thực khác là khuyến khích trẻ sử dụng AI như một người cộng sự - gợi ý, tham khảo - chứ không để AI làm thay. Trong các bài tập, thay vì cấm dùng AI, giáo viên có thể yêu cầu học sinh ghi rõ phần nào là do AI hỗ trợ, phần nào do bản thân viết ra. Với cách làm này, trẻ vẫn có thể tận dụng AI để mở rộng ý tưởng, học cách diễn đạt, nhưng đồng thời vẫn giữ được quyền kiểm soát nội dung và chịu trách nhiệm với sản phẩm của mình. Điều này cũng giúp giáo viên dễ dàng đánh giá năng lực thật sự của học sinh thay vì kiểm tra một bản văn được “nhào nặn” hoàn toàn bởi máy.

Bên cạnh việc thiết lập nguyên tắc học với AI, cha mẹ và nhà trường cũng cần thiết lập “giờ không AI” trong sinh hoạt thường nhật. Đây là những khoảng thời gian cố định - ví dụ như buổi tối từ 19h đến 21h - trẻ không được dùng thiết bị điện tử hay các ứng dụng công nghệ. Thay vào đó, trẻ được khuyến khích đọc sách giấy, viết tay nhật ký, chơi trò chơi sáng tạo hoặc trò chuyện trực tiếp với người thân. Những hoạt động này không chỉ giúp cân bằng thời gian sử dụng công nghệ mà còn giúp trẻ phát triển cảm xúc, kỹ năng xã hội và sự tập trung - những yếu tố mà công nghệ không thể thay thế.

Thay vì cấm đoán, cha mẹ cần dạy trẻ cách sử dụng AI có trách nhiệm

Cha mẹ và giáo viên cùng học cách sử dụng AI

Để dạy trẻ sử dụng AI có trách nhiệm, người lớn không thể đứng ngoài cuộc. Vai trò của cha mẹ và giáo viên không chỉ là người giám sát, mà còn phải trở thành người hiểu AI, làm chủ công nghệ và dẫn đường cho trẻ.

Đầu tiên, người lớn cần tự mình trải nghiệm các công cụ AI phổ biến như ChatGPT, Google Gemini, Copilot, Canva AI... để hiểu rõ công cụ đó làm được gì, không làm được gì, có điểm mạnh - điểm yếu nào. Qua đó, cha mẹ và giáo viên mới có thể đưa ra những hướng dẫn thực tế, phù hợp với từng độ tuổi của trẻ.

Thay vì chỉ khuyên con “đừng lạm dụng”, phụ huynh có thể cùng con thực hành phân tích một kết quả AI đưa ra, đặt câu hỏi phản biện, so sánh với sách giáo khoa hoặc tài liệu chính thống. Khi quá trình học tập có sự đồng hành như vậy, trẻ không chỉ học được kiến thức mà còn cảm thấy được tôn trọng, được thấu hiểu - từ đó gắn kết hơn với người lớn.

Với giáo viên, việc tích hợp AI một cách có hướng dẫn vào bài giảng cũng rất quan trọng. Có thể bắt đầu bằng những bài tập yêu cầu học sinh sử dụng AI để gợi ý ý tưởng, sau đó viết lại bằng lời văn của chính mình. Khi trẻ được phép dùng AI một cách công khai, minh bạch và có kiểm soát, sẽ hình thành được thái độ sử dụng lành mạnh, thay vì âm thầm lạm dụng.

Cha mẹ và thầy cô không nhất thiết phải là chuyên gia công nghệ, nhưng cần có một tư duy cởi mở, sẵn sàng học hỏi và cập nhật, để từ đó vừa làm gương, vừa trở thành người bạn đồng hành đáng tin cậy trong hành trình trưởng thành của trẻ giữa kỷ nguyên AI.

AI có thể là bạn đồng hành đắc lực, nhưng cũng có thể trở thành cái bẫy nếu trẻ sử dụng sai cách. Để trẻ dùng AI có trách nhiệm, cần sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà trường - gia đình - bản thân trẻ. Đừng để công nghệ quyết định thay tương lai con trẻ. Thay vào đó, hãy dạy trẻ cách làm chủ công nghệ - bằng tư duy, đạo đức và trách nhiệm cá nhân.