Trong một lần trò chuyện với con gái 11 tuổi, nhà sáng lập Khan Academy - Salman Khan - một trong những người đầu tiên trên thế giới huấn luyện và sử dụng ChatGPT cho giáo dục, đã quyết định cùng con viết một truyện ngắn. Câu chuyện bắt đầu từ ý tưởng ngẫu hứng của cô bé về một nhân vật tên Samantha, một người có ảnh hưởng mạng xã hội bị mắc kẹt trên đảo hoang. Thay vì gợi ý hay viết hộ, Salman để con tự dẫn truyện và sử dụng ChatGPT cùng luân phiên sáng tác những câu tiếp theo cho tác phẩm. Cuộc đối thoại giữa con gái và AI về việc dựng lá cọ, bắt cá, hay lấy khăn quàng làm võng trở thành bối cảnh sáng tạo sinh động và hài hước.

Dạy con sáng tác và tư duy sáng tạo bằng AI

Từ câu chuyện cá nhân thành mô hình giáo dục

Câu chuyện giữa cha con Salman Khan có thể trở thành cơ sở cho một phương pháp dạy học mới. Đó là phương pháp “Đồng sáng tác với AI”, trong đó trẻ được khuyến khích tư duy sáng tác truyện, nhập vai, và tái cấu trúc một câu chuyện dưới sự hỗ trợ của AI. Phương pháp này dựa trên nguyên lý kiến tạo (constructivism), lý thuyết nhập vai (role-play learning), và giáo dục cá nhân hóa.

Phương pháp này hoàn toàn có thể phát triển thành một mô hình học tập sáng tạo bằng AI cho các gia đình Việt, bao gồm 5 bước: khơi gợi ý tưởng, chọn vai trò cho AI, tiến hành đối thoại sáng tác, tạo sản phẩm đầu ra (viết, vẽ, kể chuyện), và cuối cùng là phản tư cùng cha mẹ. Trẻ có thể viết truyện, vẽ minh họa, lên Canva làm bìa sách, và in ra để kể lại trước gia đình hoặc lớp học.

Không chỉ dẫn dắt trẻ sáng tạo, mô hình này còn là cách hiệu quả để giáo dục cảm xúc, giáo dục đạo đức. Qua nhân vật hư cấu, trẻ hỏi chính mình: nếu là con, con sẽ làm gì? Qua tình huống truyện, trẻ làm quen với việc lựa chọn, đánh giá và hệ quả. Đó là những nền tảng thiết yếu cho một thời đại mà AI không chỉ còn là “công cụ”, mà có thể là “đối tác”, là “đối thủ”, thậm chí là đối nghịch trong việc ra quyết định.

Đồng sáng tác cùng AI không phải là dạy trẻ dựa dẫm vào công nghệ quá sớm, mà là dạy trẻ giao tiếp với một công cụ thông minh, tư duy theo hệ thống mở, đồng thời hiểu giới hạn và vai trò của con người trong thế giới do chính mình tạo ra.

AI – bạn đồng hành mới trong hành trình sáng tác của trẻ

Trong thời đại trí tuệ nhân tạo, khái niệm “sáng tác” không còn dành riêng cho nhà văn hay người lớn. Ngay cả những đứa trẻ 7, 8 tuổi cũng có thể đồng sáng tác truyện, kịch, thơ cùng AI. Nếu biết sử dụng đúng cách, AI không chỉ còn là công cụ “nhận lệnh”, mà trở thành người bạn đồng hành cùng quá trình sáng tạo, người đóng vai, thậm chí là người gợi mở cho trẻ.

Khi AI nhập vai nhân vật trong truyện, trẻ được làm đạo diễn, hướng dẫn tiến trình truyện theo tư duy cá nhân. Mỗi đoạn hội thoại với AI sẽ trở thành cửa ngõ mở ra đâu là logic, đâu là hư cấu, đâu là khát vọng nghệ thuật của trẻ. Và ở đó, AI vượt qua vai trò “người trả lời”, trở thành đối tác ngôn ngữ đặc biệt của trẻ.

Trẻ sẽ học được rằng sáng tạo không nhất thiết phải bắt nguồn từ cái riêng của bản thân, mà có thể là quá trình thảo luận, đối thoại, liên tưởng cùng một người nào khác. AI không thay thế vai trò tưởng tượng của trẻ mà làm giàu nó, không chiếm chỗ của người lớn mà khơi dậy vai trò dẫn dắt, định hướng. Đây là nền tảng mới để giáo dục sáng tạo không còn là đặc quyền của số ít, mà trở thành trải nghiệm phổ quát cho mọi đứa trẻ.

Khác với việc học vẹt hoặc ghi nhớ đơn thuần, sáng tác với AI giúp trẻ chủ động trong lựa chọn, có trách nhiệm với mạch truyện và nhân vật mình tạo ra. Trẻ học cách dùng ngôn ngữ để xây dựng thế giới riêng, đồng thời lắng nghe phản hồi từ một “người bạn ảo” có khả năng tiếp nhận và mở rộng. Đây là một kiểu học tập khai phóng - nơi mỗi đứa trẻ là một người sáng tạo, chứ không phải người tiếp nhận.

Môi trường này đặc biệt phù hợp với trẻ em Việt Nam - vốn được rèn kỹ năng ghi nhớ nhiều hơn tư duy phản biện. Với AI, việc đặt câu hỏi, thảo luận và dẫn dắt tình huống trở thành một hoạt động tự nhiên, hấp dẫn, kích thích trí tưởng tượng thay vì thúc ép trẻ học thuộc lòng một cách khô khan.

Từ trải nghiệm của gia đình Salman Khan, hoàn toàn có thể phát triển thành một mô hình học tập sáng tạo bằng AI cho các phụ huynh

Các hướng dẫn cho phụ huynh trong thời đại AI

Phần lớn cha mẹ Việt Nam đều muốn con mình biết làm chủ AI, chứ không bị AI dẫn dắt. Tuy nhiên, nhiều người còn bỡ ngỡ trước việc cho con tương tác với AI, sợ rằng trẻ sẽ lệ thuộc, lười suy nghĩ, hay “nhiễm độc” nội dung. Điều này chỉ xảy ra khi AI được dùng thiếu sự hướng dẫn.

Cha mẹ có thể bắt đầu từ những hoạt động nhỏ: cho AI đóng vai một nhân vật truyện cổ tích để trẻ phỏng vấn, hoặc cùng nhau sáng tác lời bình cho truyện tranh. Quan trọng nhất là vai trò đồng hành và gợi mở của cha mẹ, không giao phó trẻ cho AI. Cần xác định rõ rằng: dù AI có thông minh đến đâu, nó không thay được tình cảm, sự lắng nghe và khả năng hiểu trẻ từ chính cha mẹ. Sự hiện diện của cha mẹ trong hành trình sáng tạo cùng con là yếu tố then chốt quyết định chất lượng tương tác.

Phụ huynh nên đặt câu hỏi mở khi con làm việc với AI, ví dụ: “Tại sao con nghĩ nhân vật sẽ hành động như vậy?”, “Nếu là con thì con sẽ chọn cách nào?”, “AI nói thế, nhưng con có đồng ý không?”. Những câu hỏi này không chỉ rèn tư duy phản biện, mà còn củng cố năng lực tự đánh giá - điều mà AI không thể thay thế.

Ngoài ra, phụ huynh cần lựa chọn nền tảng AI phù hợp, tránh sử dụng AI chưa kiểm duyệt hoặc không có chế độ an toàn cho trẻ em. Nên khuyến khích trẻ chia sẻ nội dung đã sáng tạo cùng AI và cùng nhau đánh giá, góp ý. Mục tiêu của hoạt động này không phải là viết một câu chuyện hoàn hảo, mà là cùng nhau khám phá cách tư duy và biểu đạt.

Cha mẹ cũng cần chọn nền tảng AI an toàn, có chế độ trẻ em, không nội dung độc hại. Có thể cài đặt chế độ hạn chế dữ liệu hoặc dùng chatbot huấn luyện riêng. Cùng con phản hồi nội dung, cùng đánh giá, cùng chia sẻ - đó là cách giữ cho AI luôn ở vị trí đúng: công cụ hỗ trợ, không phải người thay thế.

Dạy con sáng tạo bằng AI không đồng nghĩa với bỏ quên vai trò cảm xúc, mà ngược lại, giúp cha mẹ bước vào thế giới tư duy của con, cùng lắng nghe và trưởng thành với con. Sự hiện diện của phụ huynh là nền tảng đạo đức vững chắc cho mọi hành trình sáng tạo bằng công nghệ.

Kiến nghị chính sách và các phương hướng triển khai

Từ những hiệu quả đã được chứng minh trên thực tiễn, các cơ sở giáo dục có thể thí điểm mô hình “Viết truyện cùng AI” trong môn Ngữ văn hoặc hoạt động trải nghiệm sáng tạo. Thư viện trường học có thể tổ chức “Tuần lễ sáng tác cùng AI” để trẻ giao lưu và chia sẻ các tác phẩm của mình. Các trung tâm giáo dục ngoài giờ nên lồng ghép các hoạt động đồng sáng tác vào chương trình học STEAM hoặc kỹ năng sống.

Đồng thời, Bộ Giáo dục và Đào tạo nên có những ban hành hướng dẫn việc sử dụng AI trong giáo dục phổ thông, trong đó nhấn mạnh vai trò hướng dẫn của giáo viên và cha mẹ, tránh tình trạng “phó mặc” cho công nghệ. Cùng với đó cần khuyến khích các dự án đồng sáng tạo, tổ chức các cuộc thi “Sáng tác cùng AI” cấp trường, cấp tỉnh, để trẻ rèn luyện kỹ năng tư duy và ngôn ngữ hiện đại. Có thể thí điểm tại một số trường tiên phong, sau đó nhân rộng nếu hiệu quả. Đây cũng là những kỹ năng nền tảng cho trẻ trước khi bước vào kỷ nguyên số - kỹ nguyên hội nhập trong thị trường lao động tương lai. 

Ngoài kỹ năng sáng tạo, trẻ còn có thể phát triển thêm năng lực giao tiếp, trình bày, tự đánh giá - những yếu tố nền tảng của công dân số. Điều này vượt xa khái niệm “biết dùng công nghệ”, mà tiến tới “biết dùng AI để nâng tầm tư duy”.

Về phía cộng đồng, các tổ chức xã hội, hội phụ huynh, thư viện công cộng có thể phối hợp với doanh nghiệp công nghệ để xây dựng các nền tảng AI thân thiện với trẻ, đồng thời tổ chức các buổi tập huấn miễn phí cho cha mẹ về “Dạy con sử dụng AI có trách nhiệm”.

Việc giáo dục trẻ thời AI không còn là vấn đề của tương lai, mà là thực tiễn cần hành động ngay. AI có thể là bạn học, là người kể chuyện, là người bạn tưởng tượng - nhưng không thể thay thế vòng tay cha mẹ. Khi AI trở thành công cụ giúp trẻ sáng tạo, mà cha mẹ là người dẫn đường, đó mới là hình mẫu giáo dục bền vững trong kỷ nguyên công nghệ.