Ảnh minh họa tạo bởi AI

Mỗi ngày, một đứa trẻ có thể tiếp xúc với hàng nghìn mẩu thông tin từ YouTube, TikTok, cho đến các nhóm chat bạn bè. Nhiều cha mẹ tưởng con “rành công nghệ” nghĩa là con hiểu biết, nhưng thực tế, phần lớn trẻ đang bị “bội thực” dữ liệu mà thiếu năng lực sàng lọc và phản biện.

Điều đáng lo không phải là trẻ không có thông tin, mà là trẻ không biết đánh giá độ tin cậy của thông tin đó. Phản biện không phải để tranh cãi, mà để tự bảo vệ mình trước những điều chưa chắc đúng. Khi trẻ tin rằng “trên mạng nói gì cũng đúng”, chúng dễ bị dẫn dắt bởi các luồng quan điểm cực đoan, quảng cáo trá hình hay tin giả. Đó là lý do kỹ năng tư duy phản biện vốn được xem là trụ cột của giáo dục phương Tây đang trở thành mối quan tâm ngày càng lớn ở Việt Nam.

Nhiều cha mẹ Việt vẫn lẫn lộn giữa “tư duy phản biện” và “cãi lại”. Trẻ hỏi ngược người lớn, nghi ngờ điều được dạy đôi khi bị xem là “thiếu lễ phép”. Nhưng trong nền giáo dục hiện đại, đặt câu hỏi chính là dấu hiệu của tư duy độc lập. Tư duy phản biện không chỉ giúp trẻ học tốt hơn, mà còn giúp chúng phát triển nhân cách cởi mở, biết lắng nghe, biết nhìn nhận vấn đề từ nhiều góc độ. Khi được rèn luyện từ nhỏ, trẻ sẽ tự tin nói lên quan điểm, nhưng vẫn tôn trọng sự khác biệt.

Không phải đợi đến trường, mà chính trong các cuộc trò chuyện hàng ngày, cha mẹ đã có thể gieo mầm tư duy phản biện cho con. Ví dụ, thay vì ra lệnh “Con phải làm bài tập ngay!”, cha mẹ có thể hỏi “Theo con, làm bài trước hay nghỉ ngơi trước thì hiệu quả hơn?”. Khi được tham gia vào quyết định, trẻ học được cách cân nhắc và chịu trách nhiệm cho lựa chọn của mình.

Các nghiên cứu của Đại học Harvard cho thấy, trẻ em được khuyến khích bày tỏ ý kiến trong gia đình sẽ phát triển khả năng phân tích và tự tin hơn trong giao tiếp xã hội. Cha mẹ đóng vai trò “người dẫn đường”, không áp đặt, mà tạo ra môi trường để con được thử, sai và học hỏi.

Hệ thống giáo dục Việt Nam đã có nhiều đổi mới, nhưng ở nhiều nơi, việc dạy và học vẫn nặng về ghi nhớ. Trong khi đó, dạy tư duy phản biện đòi hỏi một môi trường mà học sinh được phép nghi ngờ, được tranh luận và được sai.

Giáo viên Trần Bích Liên (THCS Việt Hưng, Hà Nội) chia sẻ: “Tôi thường yêu cầu học sinh tìm lỗi trong bài giảng hoặc thách thức một kết luận trong sách giáo khoa. Khi học trò bắt đầu đặt câu hỏi, lớp học sôi nổi và sáng tạo hơn hẳn”.

Đưa phản biện vào trường học không nhất thiết cần giáo trình riêng, mà cần thay đổi tư duy giảng dạy coi học sinh là người cùng kiến tạo tri thức. Khi trẻ được phép phản biện, các em sẽ học được kỹ năng phân tích, dẫn chứng và lập luận nền tảng để trưởng thành trong xã hội thông tin.

Thời đại số đặt ra một nghịch lý chưa bao giờ thông tin dễ tiếp cận như hôm nay, nhưng cũng chưa bao giờ việc “hiểu đúng” lại khó đến thế. Trẻ có thể hỏi ChatGPT hoặc Google bất cứ điều gì, nhưng không công cụ nào dạy chúng cách chọn lọc, đánh giá và tư duy độc lập nếu cha mẹ và nhà trường không làm điều đó.

Một số trường ở TP.HCM và Hà Nội đã bắt đầu tổ chức các câu lạc bộ “Debate”, “STEM & Logic” nơi học sinh được tranh luận, phản biện và giải quyết vấn đề bằng lập luận khoa học. Những mô hình này được xem là “phòng thí nghiệm” hữu hiệu để trẻ rèn luyện tư duy phản biện trong môi trường an toàn, có hướng dẫn.

Tư duy phản biện không làm trẻ trở nên chống đối, mà giúp chúng biết suy nghĩ độc lập, tránh bị chi phối bởi đám đông. Một đứa trẻ biết phản biện sẽ không dễ tin vào “trend”, không bị mạng xã hội dẫn dắt, và có khả năng định hướng giá trị sống riêng.

Dạy con tư duy phản biện, vì thế, không chỉ là dạy một kỹ năng học tập, mà là dạy con trở thành công dân tự do trong thời đại công nghệ. Đó là hành trình lâu dài bắt đầu từ việc cha mẹ học cách lắng nghe con, và để con được quyền nói “con không nghĩ như vậy”.

Trong thế giới mà thông tin tràn ngập, kỹ năng phản biện chính là “vaccine” giúp con tránh bị thao túng bởi nửa sự thật. Và hơn cả điểm số, điều cha mẹ có thể trao cho con hôm nay là khả năng nghĩ bằng chính cái đầu của mình.