Thế nhưng, hầu hết chúng ta không biết sáng tạo thế nào. Tôi đã từng làm một khảo sát với những người tuổi 20 xung quanh mình. Các bạn ấy cho biết rằng cái mà các bạn muốn làm khác đi, đó chỉ là thay đổi những thói quen, những công việc mà tuổi đi học đã phải làm. Nhiều bạn không có khát vọng để làm mới, làm khác, hay sáng tạo.

Vì sao lại như thế? Có phải vì lúc còn ngồi trên ghế nhà trường, các học sinh đã quen với việc “học theo, làm theo, làm đúng” là sẽ ĐẠT, thế là đủ? Có phải các giáo viên, các bậc cha mẹ, những người đi trước các học sinh ấy đã chọn cách làm “tội gì mà sáng tạo”, nên những người học trò, những người con, những người em của họ đã không được biết sáng tạo là gì, sáng tạo có giá trị thế nào với cuộc sống của họ?

Theo bạn, sáng tạo là gì?

Những người trẻ thường nghĩ rằng sáng tạo là phẩm chất quá cao quý, thuộc về những người có năng lực vượt trội. Do đó, khi nói rằng ai cũng có thể sáng tạo theo cách của mình thì họ không mấy tin tưởng. Nhưng thực chất sáng tạo là gì? Chúng ta có thể hiểu “Sáng tạo là hoạt động tạo ra bất cứ cái gì có đồng thời tính mới và tính ích lợi (trong phạm vi áp dụng cụ thể)”.

Hoặc đơn giản như Steve Jobs (dù đã không còn sống trên cõi đời này nhưng chúng ta vẫn luôn nghĩ ông tồn tại và gắn liền với thương hiệu Apple) “Sáng tạo chỉ là kết nối nhiều thứ lại với nhau. Khi bạn hỏi những người sáng tạo về cách họ thực hiện một việc gì đó, họ sẽ cảm thấy ngượng ngùng một chút vì họ không thực sự làm gì cả. Qua thời gian, những ý tưởng ban đầu dần trở nên rõ ràng hơn mà thôi”. 

Steve Jobs, nhà sáng lập Apple.

Đầu năm 2017, Tổng cục Thống kê cho hay: “Tính theo sức mua tương đương năm 2011, năng suất lao động của Việt Nam năm 2016 đạt 9.894 USD, chỉ bằng 7% của Singapore; 17,6% của Malaysia; 36,5% của Thái Lan; 42,3% của Indonesia; 56,7% của Philippines và bằng 87,4% năng suất lao động của Lào” (theo báo cáo tổng cục thống kê).

Những con số này đã gây sốc cho không ít người. Thật sự không thể không lo lắng nếu chúng ta thấy chất lượng lao động đã gây thiệt hại cho chính cuộc sống mỗi chúng ta và sự phát triển đất nước đến thế nào. Trong khi dân số của chúng ta đã ở thời kỳ vàng. Nguyên nhân của chất lượng/ hiệu suất lao động không cao có một phần bắt nguồn từ phẩm chất của người lao động.

Trong các văn bản chính sách phát triển nguồn nhân lực, giáo dục và đào tạo, chúng ta không bao giờ thiếu khẳng định: “đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao…  sáng tạo”. Vậy thì trong quá trình thực thi, những ai đã cản trở sự sáng tạo.

Ai là người truyền cảm hứng sáng tạo cho các bạn trẻ?

Câu chuyện về những người 20 tuổi cho thấy nếu không có người truyền cảm hứng sáng tạo cho các học sinh thì thật khó để giúp họ có cơ hội dám sáng tạo và sáng tạo thành công.

Người truyền cảm hứng sáng tạo cho những người học sinh không ai khác là những người THẦY của họ. Đó là cha mẹ, đó là những giáo viên ở nhà trường, đó là người Thầy cuộc sống.

Ai là người truyền cảm hứng sáng tạo cho lớp trẻ?

Khi nghĩ về sáng tạo, người tạo cảm hứng cho tôi là Thomas Alva Edison. Edison (1847 - 1931) được coi là một trong những nhà phát minh giàu ý tưởng nhất trong lịch sử, ông giữ 1.093 bằng sáng chế tại Hoa Kỳ dưới tên ông, cùng với các bằng sáng chế ở Anh quốc, Pháp, và Đức, tổng cộng 1.500 bằng phát minh trên toàn thế giới được cho là của ông.

Thế nhưng ít người biết, hồi nhỏ, ông đã từng là một đứa trẻ ốm yếu, luôn lơ mơ và giáo viên của ông (Reverend Engle) đã gọi ông là đứa trẻ “rối trí”. Vì những trò nghịch ngợm của mình mà Edison đã bị đuổi học ngay khi đi học được ba tháng. Mẹ ông từng là một giáo viên ở Canada và bà đã đảm nhận việc dạy con. Bà khuyến khích và dạy ông đọc và làm thực nghiệm. Sau này ông nhớ lại, “Mẹ tôi đã tạo ra tôi. Bà rất tin tưởng và chắc chắn về tôi; và tôi cảm thấy rằng tôi có một điều gì đó để sống, một ai đó để tôi không thể làm cho thất vọng”.

Câu chuyện về Edison được kể ở trên là một minh họa cho thấy rằng, chẳng ai khác, những người THẦY đầu tiên của trẻ em chính là người truyền cảm hứng sáng tạo cho họ, cho họ niềm tin để sống, để dám làm và làm có trách nhiệm. Tôi muốn nói, sáng tạo là một trách nhiệm thật cao cả.

Ai cản trở sự sáng tạo?

Người có thể truyền cảm hứng cũng chính là người có thể cản trở sự sáng tạo trong con trẻ. Người THẦY của chúng có thể cản trở chúng bằng cách nào? Có thể họ không lường được sự thích “an toàn”, “thích đúng”, “thích thành tích cao” của mình lại giết đi sự sáng tạo.

Một nghiên cứu trên mạng xã hội đã chỉ ra tâm lý “an toàn” của cha mẹ phổ biến đến mức, ngay khi trẻ đi học lớp 1, họ cũng “sợ nhất” là con làm sai, họ muốn các giáo viên làm mẫu, hướng dẫn trẻ làm đúng như mẫu. Họ không dám giảng cho con vì sợ làm sai mẫu.

Tâm lý "an toàn" ở phụ huynh khiến sáng tạo ở trẻ mất dần.

Trong khi nhiều người lớn than phiền về việc “đúc khuôn” những bài văn, những bài trình bày lời giải toán học. Chúng ta không biết ai là thủ phạm cho sự thực ấy. Chỉ cần đối chiếu từ tâm lý “sợ sai” của cha mẹ ở trên, chúng ta đã hiểu phần nào. Các giáo viên cũng vì tâm lý “sợ sai”, “an toàn” mà dạy trẻ “đúng” mà “không đủ”.

Rất ít giáo viên để ý khơi gợi ở trẻ những cách làm mới, hoặc dẫn vào bài làm những căn cứ, những lập luận mà sách giáo khoa không đề cập. Họ muốn học sinh làm theo mẫu mực đến mức có thể học thuộc. Nếu học sinh có cách làm khác, có giáo viên đã không ủng hộ.

Dần dần, khi lớn lên, thói quen làm theo mẫu đã trở thành “tính cách” của mỗi đứa trẻ đó. Cho đến tận khi chúng là người trưởng thành. Nhiều nhà nghiên cứu than phiền rằng sinh viên đại học ở Việt Nam không khác gì học sinh phổ thông. Họ không có động lực để mày mò, tìm hiểu. Có người còn mong muốn những sinh viên ấy hãy chăm ngoan được như thời còn học sinh, ít ra, họ còn “học thuộc” được điều gì đó.

Trong khi làm việc, có những người trẻ muốn cải tiến để công việc được tốt hơn. Nhưng không phải nhiều người làm quản lý ủng hộ họ. Một mặt, ở mỗi cơ quan, dù có dán những khẩu hiểu cổ vũ “sáng tạo, đổi mới” nhưng với lề lối làm việc đã ăn thành lối mòn thì sự khởi động cho “sáng tạo” nào cũng là sự “mạo hiểm”.

Lề lối làm việc theo lối mòn nơi công sở cũng là một trong những nguyên nhân đánh mất sự sáng tạo.

Sự mạo hiểm cũng bắt đầu từ ít kinh nghiệm của người trẻ. Sự muốn đổi mới dựa trên hiểu biết ít ỏi và không được hợp tác ủng hộ khiến đề xuất của họ “buồn cười”, “viển vông”, và đồng nghiệp lại tiếp tục thở dài vì “sáng tạo nửa vời” thiếu niềm tin thành công ở người trẻ. Chúng ta chưa có quỹ đầu tư cho sự sáng tạo ở mỗi cơ quan, ở mỗi con người.

Nói về quỹ đầu tư cho sáng tạo, đó nhất định không chỉ được tính bằng tiền, mà đó là sự chấp nhận “cho phép làm sai” và có sự sẵn sàng “khắc phục”. Quỹ đầu tư với hình thức đó có thể có trong mỗi gia đình. Phí “cơ hội” được táy máy làm thí nghiệm, được chỉnh trang vật chất, được thay đổi một vài quy trình trong cuộc sống, trong bài học… cần được trao tận tay cho người trẻ khi họ còn đang ngồi trên ghế nhà trường. Sự không đầu tư cho sáng tạo chính là sự cản trở.

Mà ai có thể làm chủ quỹ đầu tư cho sáng tạo? Đối với người nhỏ tuổi thì chỉ là NGƯỜI LỚN, là cha mẹ, là giáo viên, là người đã sống và ảnh hưởng đến đứa nhỏ. Mỗi người chúng ta, dù có khát khao “sáng tạo” đến mấy cũng có thể trở thành người cản trở sự sáng tạo nếu chúng ta nghĩ rằng “sáng tạo chỉ dành cho những người có tố chất và sự sáng tạo phải thật sự có ích ngay bây giờ”.

Tác giả Chu Cẩm Thơ là PGS.TS chuyên ngành Giáo dục Toán học. Bà là người sáng lập chương trình dạy toán Pomath.