Lúa gạo, ngô, đậu tương, lạc và rau màu là những cây trồng thiết yếu, đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo an ninh lương thực quốc gia và thúc đẩy xuất khẩu nông sản. Tuy nhiên, 

Ô nhiễm nguồn nước tưới tại hệ thống thủy lợi, do nước thải sinh hoạt và sản xuất, đang đe dọa trực tiếp đến an toàn và năng suất nông sản.

Mặc dù vai trò của nguồn nước đối với sản xuất nông nghiệp là không thể phủ nhận, nhưng các văn bản pháp lý hiện hành về quản lý chất lượng nước tưới vẫn còn nhiều hạn chế. Quy chuẩn QCVN 08:2015/BTNMT, do Bộ Tài nguyên và Môi trường ban hành, mới chỉ tập trung vào các thông số về độ mặn, kim loại nặng và vi khuẩn, bỏ qua nhiều yếu tố quan trọng khác như hàm lượng chất hữu cơ, nitơ và phốt pho. Trong khi đó, Thông tư số 17/2011/TT-BNNPTNT chỉ đề cập đến giới hạn kim loại nặng trong nước tưới cho chè và rau, chưa bao quát được các loại cây trồng khác. Điều này dẫn đến tình trạng thiếu cơ sở khoa học và pháp lý vững chắc để quản lý chất lượng nước tưới, gây khó khăn cho việc đảm bảo an toàn nông sản.

Nhận thức được tầm quan trọng của vấn đề, PGS.TS Nguyễn Thị Hằng Nga cùng nhóm nghiên cứu tại Trường Đại học Thủy Lợi đã thực hiện đề tài "Nghiên cứu cơ sở khoa học xây dựng bộ chỉ tiêu về chất lượng nước tưới cho một số loại cây trồng chính (lúa ngô đậu tương lạc và rau)". Mục tiêu của đề tài là xây dựng bộ tiêu chuẩn chất lượng nước tưới phù hợp cho từng loại cây trồng, từ đó nâng cao hiệu quả quản lý và vận hành hệ thống thủy lợi, đồng thời đề xuất các giải pháp giảm thiểu ô nhiễm trong nông sản.

Đề tài đã triển khai các nghiên cứu thí nghiệm trong nhà lưới và khảo nghiệm ngoài hiện trường tại 5 hệ thống thủy lợi trọng điểm ở vùng đồng bằng sông Hồng, bao gồm Bắc Hưng Hải, sông Nhuệ, Bắc Đuống, Bắc Nam Hà và An Kim Hải. Các nghiên cứu này tập trung đánh giá tác động của chất lượng nước tưới đến an toàn và chất lượng nông sản, từ đó xây dựng dự thảo tiêu chuẩn chất lượng nước tưới cho lúa và rau màu.

Kết quả nghiên cứu đã đưa ra dự thảo tiêu chuẩn chất lượng nước tưới với 23 thông số cho lúa và 24 thông số cho rau màu, tập trung vào các nhóm vi sinh và hóa lý. So với QCVN 08:2015/BTNMT, dự thảo này có số lượng thông số ít hơn, loại bỏ những yếu tố ít ảnh hưởng đến cây trồng, đồng thời bổ sung các giới hạn nồng độ về độ mặn và dinh dưỡng, phù hợp với đặc thù của từng loại cây.

Dựa trên chỉ số chất lượng nước WQI, đề tài đã phân vùng chất lượng nước tưới tại các hệ thống thủy lợi, từ đó đề xuất các giải pháp quản lý phù hợp. Cụ thể:

• Vùng ô nhiễm nặng: Nên chuyển sang trồng các loại cây lấy hạt, hạn chế tưới trực tiếp nước kênh cho rau, đặc biệt là rau ăn sống. Cần khai thác nước ngầm hoặc xử lý nước trước khi tưới.
• Vùng ô nhiễm trung bình: Ưu tiên trồng cây lấy hạt (ngô, đậu, lúa), có thể sử dụng nước tưới vào mùa mưa hoặc xử lý đơn giản trước khi tưới rau. Rau nấu chín có thể được tưới trực tiếp bằng nước kênh.
• Vùng ô nhiễm nhẹ: Có thể tưới trực tiếp nước kênh cho rau màu và lúa ngắn ngày, không cần xử lý nước trước khi tưới.

Kết quả thí nghiệm cũng chỉ ra rằng, mức độ tích lũy chất ô nhiễm trong hạt (lúa, ngô, đậu, lạc) thấp hơn so với rau ăn lá từ 1,6 đến 2,0 lần. Các kim loại nặng như Cd, As, Pb và Cu có khả năng tích lũy cao trong rau, đặc biệt là Cd, có thể gây độc ngay cả ở nồng độ thấp. Độ mặn cũng ảnh hưởng đáng kể đến năng suất cây trồng, với các ngưỡng chịu mặn khác nhau tùy theo từng loại cây.

Để đảm bảo an toàn cho nông sản, đề tài đề xuất các giải pháp quản lý nguồn nước tưới, xây dựng tiêu chuẩn chất lượng nước tưới phù hợp, đồng thời khuyến khích sử dụng các vật liệu giàu Si (zeolite, biochar, compost) để giảm thiểu tích lũy độc tố trong đất và cây trồng.

Nghiên cứu này là một đóng góp quan trọng, cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho việc nâng cao chất lượng nước tưới, đảm bảo an toàn và năng suất nông sản, góp phần vào sự phát triển bền vững của ngành nông nghiệp Việt Nam.