Một ngày cuối năm, tôi đến thăm PGS.TS Nguyễn Thị Trâm, người có “biệt danh” Trâm Lúa tại nhà riêng. Đón tôi với nụ cười rạng rỡ, chị Trâm Lúa bình dị trước cánh cổng ngôi nhà tọa lạc giữa khu “đất vàng” của Hà Nội.

Trời lạnh mang theo hơi nước từ phía Hồ Tây, không gian mở của phòng khách trên tầng thượng ngập tràn không khí xuân với nhiều loại hoa đua sắc ngoài sân. Không chỉ có hoa, mỗi góc sân đều được chăm sóc kỹ lưỡng, tạo thành những góc chill thư giãn trong ngôi nhà của người phụ nữ cả cuộc đời gắn với cây lúa.

PGS.TS.NGND.AHLĐ Nguyễn Thị Trâm

Từ những giống lúa được chuyển nhượng bạc tỷ

Chúng tôi bắt đầu cuộc chuyện bằng sự kiện vinh danh 135 trí thức khoa học và công nghệ tiêu biểu lần thứ 5 (năm 2024) và PGS.TS.NGND.AHLĐ Nguyễn Thị Trâm được mời phát biểu tại sự kiện. Sôi nổi, nhiệt huyết, ở tuổi 80 PGS.TS Nguyễn Thị Trâm vẫn giữ phong độ của một nhà nghiên cứu xông pha ngoài thực địa. Và câu chuyện chị kể, cũng sôi nổi, nhiệt huyết, kéo người nghe vào “trận đồ” lai tạo giống lúa đầy nhọc nhằn của những tháng ngày dầm mưa, dãi nắng.

“Trình tự để tạo giống lúa là một chuỗi dài với thời gian là 10-12, thậm chí 15 năm. Đầu tiên là thu thập vật liệu lúa, gieo trồng, đánh giá các vật liệu lúa trên đồng ruộng. Sau khi đánh giá thì tìm các dòng có thể làm bố, làm mẹ để lai với nhau. Thời điểm lúa trổ bông, thì lội ruộng, đánh dấu, chọn cây để lai. Đời đầu tiên thu được là các con lai đồng nhất về kiểu hình. Sang đến đời thứ hai thì các con lai lại phân ly cực đoan. Nên, phải chọn các cá thể xem cây nào đáp ứng mục tiêu dự định thì thu riêng từng cây để gieo cấy lại...

Việc lai lúa bình thường phải làm theo một quy trình chặt chẽ: Khi lúa bắt đầu trổ, chọn cây làm mẹ trồng vào chậu rồi khử đực bằng tay: dùng kéo nhỏ cắt 1/3 vỏ trấu, gắp bỏ 6 bao phấn đực rồi bao cách ly từ chiều hôm trước, sáng hôm sau ra ruộng cắt các bông lúa bố, cắm vào bình nước chờ cho nở hoa thì mở bao cách ly, rũ phấn vào bông mẹ đã khử đực để hạt trên cây mẹ nhận phấn bố và thụ tinh.

Lai thủ công như vậy, người thạo việc mỗi ngày chỉ làm được khoảng 200-300 hạt. Cách lai này là để tạo ra các tái tổ hợp gen mới rồi chọn lọc khoảng 8-10 thế hệ mới cho ra 1 dòng thuần. Các dòng thuần chọn từ các tổ hợp lai khác nhau được gieo trồng cùng điều kiện so sánh với nhau để chọn ra dòng tốt nhất gửi lên Trung tâm Khảo nghiệm giống cây trồng quốc gia thuộc Cục Trồng trọt, Bộ Nông nghiệp & PTNT để họ khảo nghiệm 3 vụ tại các vùng sinh thái khác nhau. Giống nào đáp ứng các tiêu chuẩn của quốc gia sẽ được công nhận lưu hành ngoài sản xuất. Đó là trình tự lai tạo chọn lọc giống lúa thuần.

Tuy nhiên, các nhà khoa học đã xác định rằng, cây lai F1 được trồng từ hạt lai luôn đồng nhất, có ưu thế lai cao. Vì vậy nhà khoa học phải tìm cách tạo ra nhiều hạt lai để người nông dân gieo trồng. Hiện nay mới chỉ tìm được một cách là phải chuyển gen kiểm soát tính bất dục đực vào dòng mẹ (để không phải khử đực bằng tay).

Nhóm nghiên cứu chúng tôi bắt đầu nghiên cứu tìm gen kiểm soát tính bất dục đực. Có 2 loại gen kiểm soát tính bất dục đực ở lúa là gen trong tế bào chất, dòng mang gen này gọi là dòng CMS và gen trong nhân tế bào, dòng mang gen này gọi là dòng TGMS. Khi tìm được các dòng này, chúng tôi tiến hành lai với các dòng mẹ để tạo ra dòng mẹ bất dục đực ổn định. Trong điều kiện khí hậu của miền Bắc Việt Nam, chúng tôi đã tìm được dòng TGMS có ngưỡng nhiệt độ chuyển đổi tính dục là 240C, nghĩa là ở điều kiện nhiệt độ thấp (≤ 240C) lúa ra hoa có nhụy cái và nhị đực tự thụ phấn và kết hạt bình thường. Khi gặp nhiệt độ cao trên ngưỡng (≤ 240C) hoa lúa có nhụy cái bình thường nhưng hạt phấn đực lép không thể thụ phấn được. Khi đó nhụy cái có thể nhận phấn từ cây lúa khác để thụ tinh.

Tìm được dòng bất dục đực này là một tiến bộ đột phá giúp chúng ta có thể sản xuất hạt lai trên đồng ruộng để thu lượng hạt lai lớn cung cấp cho sản xuất đại trà. Có thể coi các dòng bất dục đực là “Công cụ di truyền”để sản xuất hạt giống lúa lai. Khi có dòng bất dục đực ổn định, chúng tôi tiến hành lai thử với nhiều giống lúa khác nhau để chọn tổ hợp lai có năng suất cao, chất lượng tốt, chống chịu sâu bệnh khỏe, thời gian sinh trưởng ngắn. Khi xác định được tổ hợp lai tốt thì phải nghiên cứu thiết lập quy trình sản xuất hạt lai để tập huấn cho cán bộ khuyến nông hoặc các công ty giống ở các địa phương sản xuất hạt lai cung cấp cho nông dân. Bắt đầu tìm dòng bất dục đực từ năm 1993, đến năm 2005 mới có được tổ hợp lai TH3-3 được công nhận là giống quốc gia. Sau khi trình diễn trại 26 tỉnh phía Bắc, năm 2008 Công ty TNHH Cường Tân mua bản quyền và đã sản xuất kinh doanh đến nay”, PGS.TS Nguyễn Thị Trâm chia sẻ.

Tháng 6/2008, giới khoa học Việt Nam đã chứng kiến một cột mốc đáng nhớ khi PGS.TS. AHLĐ Nguyễn Thị Trâm thành công chuyển nhượng giống lúa lai hai dòng TH3-3 cho Công ty TNHH Cường Tân (Nam Định) với giá trị lên đến 10 tỷ đồng. Thành công này không chỉ là một kỷ lục mà còn là nguồn cảm hứng lớn, khơi dậy niềm tin và khẳng định vị thế của các nhà khoa học nông nghiệp Việt Nam trong việc nghiên cứu và phát triển các giống lúa ngắn ngày, năng suất, chất lượng cao.

Với thời gian sinh trưởng ngắn (105-125 ngày), năng suất cao (7-8 tấn/ha), giống lúa TH3-3 (made in Việt Nam đầu tiên) không chỉ thích nghi tốt với nhiều điều kiện khí hậu khác nhau mà còn mang lại hiệu quả kinh tế cao cho người nông dân. Đặc biệt, việc sản xuất được hạt giống lai trong nước với giá thành hạ giúp tạo thế cạnh tranh trên thị trường hạt giống, đại đa số nông dân có đủ tiền để mua hạt lúa lai gieo trồng trên đồng ruộng của mình. Chính vì vậy, giống lúa này đã nhanh chóng được nông dân từ miền núi đến đồng bằng, từ Bắc vào Nam tin tưởng lựa chọn.

Theo PGS Nguyễn Thị Trâm, việc giống lúa TH3-3 được định giá cao đã tạo ra một tiền lệ tốt, khẳng định nghiên cứu khoa học không chỉ là những con số trên giấy mà còn có tác động trực tiếp đến đời sống của người dân, đặc biệt là nông dân. Điều này sẽ góp phần thúc đẩy sự đầu tư vào nghiên cứu khoa học và nâng cao vị thế của các nhà khoa học trong xã hội. Tuy nhiên, việc chuyển nhượng giống lúa không như bán một chiếc ô tô. Nhà khoa học sẽ phải đồng hành cùng doanh nghiệp, hướng dẫn, đồng cam, cộng khổ cho đến khi thu hoạch có kết quả mới mong nhận đủ số tiền được chuyển nhượng. Và đây cũng là một quá trình dài mà những người nghiên cứu cũng phải “nín thở” chờ đợi 3-5 năm.

Ngoài giống lúa lai TH3-3 “bạc tỷ” này, PGS.TS Nguyễn Thị Trâm cùng nhóm nghiên cứu của mình đã cho ra đời hàng chục giống lúa lai, lúa thuần khác và chuyển nhượng bản quyền với giá khá cao (TH3-5: 4,2 tỷ đồng, TH3-4: 700 triệu đồng, CT16: 500 triệu đồng, Hương cốm 1: 500 triệu đồng, Hương cốm 4: 500 triệu đồng, rồi TH3-7, TH6-6...). Sau khi nộp thuế, phí, nhóm vẫn có thể duy trì hoạt động nghiên cứu thường xuyên trong điều kiện hoàn toàn tự chủ.

Đến nỗi niềm của một nhà khoa học cả đời gắn bó với cây lúa

Tính đến thời điểm hiện tại, PGS.TS Nguyễn Thị Trâm đã bán bản quyền 7 giống lúa lai, trở thành một trong những người bán bản quyền các giống lúa lai nhiều nhất Việt Nam. Tuy nhiên, so với số giống lúa lai bà đã nghiên cứu thành công đang chờ được chuyển nhượng bản quyền thì đó chỉ là số ít.

Theo PGS.TS.AHLĐ Nguyễn Thị Trâm, nghề nông ở Việt Nam hiện nay vẫn đang chiếm tỷ lệ lớn

Theo PGS.TS Nguyễn Thị Trâm, trước đây nhà khoa học chỉ cần trình diễn giống lúa, sau đó các doanh nghiệp sẽ tự quyết định giá và mua giống mà không cần đến quá trình định giá cụ thể. Do đó, việc chuyển giao kết quả nghiên cứu khoa học - công nghệ diễn ra một cách thuận lợi. Từ năm 2018 đến nay, bà và các đồng nghiệp rơi vào tình trạng bế tắc, không có khả năng chuyển nhượng công nghệ nào mới cho doanh nghiệp dù các giống lúa đã được công nhận, được doanh nghiệp đăng ký mua bản quyền, do vướng các quy định như định giá, đấu thầu... trong Nghị định 70/2018/NĐ-CP quy định về quản lý, sử dụng tài sản được hình thành thông qua việc triển khai thực hiện nhiệm vụ khoa học và công nghệ sử dụng vốn Nhà nước. Thực tế này đã làm giảm sự đam mê và niềm tin trong công việc nghiên cứu giống cây trồng của đội ngũ nhà khoa học.

“Lĩnh vực nghiên cứu nông nghiệp vốn đã rất khó khăn, nếu quy chế quản lý trở nên quá chặt chẽ sẽ làm trở ngại cho quá trình sản xuất. Trên thực tế, những vướng mắc trong việc định giá, đấu giá giống đã làm giảm sự đam mê và niềm tin trong công việc nghiên cứu giống cây trồng của đội ngũ nhà khoa học. Số lượng nhà khoa học trong Viện Nghiên cứu và Phát triển cây trồng đã giảm từ 35 xuống còn 20. Nhiều người đã rời bỏ vì không còn được khích lệ, không thấy có triển vọng trong công việc nữa”, PGS.TS Nguyễn Thị Trâm cho biết.

Cũng theo PGS.TS Nguyễn Thị Trâm, việc chọn giống, lai tạo giống là công việc nhọc nhằn khó thu hút giới trẻ, nên vài năm trở lại đây không có người đăng ký nghiên cứu khoa học ngành di truyền và chọn giống cây trồng. Kỳ tuyển sinh năm 2024, trong số 5-6 ngàn sinh viên vào Trường Đại học Nông nghiệp, khoa Nông học chỉ có 110 sinh viên, chia làm 3 lớp. Nhiều năm trước, số lượng sinh viên đăng ký học ngành này phải trên 1000. Đây là thực trạng đáng báo động cho ngành, nghề chọn giống ở Việt Nam.

Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn (hàng đầu, bên trái) trao bằng khen cho PGS.TS, Nhà giáo nhân dân, AHLĐ Nguyễn Thị Trâm, một trong 135 trí thức được vinh danh.

Đem trăn trở này đến các hội thảo khoa học, PGS.TS Nguyễn Thị Trâm mong muốn góp thêm tiếng nói cùng các nhà khoa học để tháo gỡ những vướng mắc về vấn đề chuyển nhượng bản quyền. Kết quả nghiên cứu không được thương mại hóa, không được triển khai trong thực tế là một sự lãng phí lớn tiền bạc của Nhà nước; tài năng, tâm huyết, công sức của các nhà khoa học, trong khi người dân thì “mỏi cổ” ngóng giống lúa mới để gieo trồng…

“Nói mãi rồi, kêu mãi rồi, nhưng vẫn chưa khai thông được… tôi đành gọi cho doanh nghiệp từng chi 10 tỷ mua bản quyền giống lúa TH3-3 năm 2008, giao giống lúa Hương cốm cho họ, bảo họ trồng để giống, bán gạo. Sau khi thu hoạch, việc chi lại cho tác giả bao nhiêu là do họ. Nhưng vừa triển khai thì gặp bão Yagi nên mất mùa. Nghĩ nản quá. Tôi chỉ hy vọng, lãnh đạo các cơ quan thuộc Bộ NN-PTNT có thể giải quyết các vấn đề liên quan, cung cấp hướng dẫn cụ thể về pháp lý và quy trình chuyển giao bản quyền cho các giống lúa thì các nhà khoa học trẻ sẽ được khuyến khích hơn trong việc nghiên cứu. Bởi đối với các nhà khoa học, tiền bản quyền không quan trọng bằng tổng lợi ích cho xã hội. Nếu tháo gỡ được việc này các nhà khoa học sẽ cảm thấy thoải mái về mặt tinh thần và luôn tập trung vào mục tiêu tạo ra những giống lúa tốt nhất cho đất nước, phù hợp với nhu cầu cụ thể của từng khu vực, có thể là giống năng suất cao, giống chất lượng cao, hoặc phù hợp với từng điều kiện địa lý và khí hậu”.

Trăn trở nhưng vẫn sôi nổi, nhiệt huyết đến mức “đắm đuối” với nghề chọn, lai tạo giống, những chia sẻ, tâm tư của PGS.TS Nguyễn Thị Trâm khiến tôi chợt nghĩ dường như tuổi tác không mấy ý nghĩa với nhà khoa học.

Góc sân tràn ngập không khí xuân của gia đình PGS

Năm 1968, bà Trâm tốt nghiệp đại học và bắt đầu công tác ở Viện Cây lương thực và Cây thực phẩm. Tại đây, bà được Giáo sư nông học Lương Định Của đào tạo, nghiên cứu, cho ra đời nhiều giống lúa như NN-9, NN-10, NN-23, NN-75-6…

- Năm 1985, sau khi hoàn thành chương trình tại Viện Nghiên cứu lúa gạo Liên Xô (cũ), bà chuyển về dạy học tại Trường Đại học Nông nghiệp I (nay là Học viện Nông nghiệp Việt Nam).

- Năm 1993, bà là 1 trong số 5 người được Bộ Nông nghiệp & Công nghiệp thực phẩm (tiền thân của Bộ NN-PTNT) cử sang Trung Quốc theo học dưới sự hướng dẫn của GS Viên Long Bình - người được tôn vinh là “cha đẻ lúa lai”. Đây được coi là bước ngoặt trong sự nghiệp khoa học của nhà giáo, nhà khoa học Nguyễn Thị Trâm nói riêng, của ngành lúa gạo Việt Nam nói chung.