Bài ca Hồ Chí Minh (The Ballad of Ho Chi Minh) là một trong những ca khúc nổi tiếng viết về Hồ Chủ tịch và là “bài ca đi cùng năm tháng” của âm nhạc Việt Nam. 

Tác giả của bài hát là MacColl tên thật là James Henry Miller, sinh ra ở Salford (Anh). Ông từng tham gia phong trào tranh đấu của công nhân rất sớm. Ông từng được trao giải Grammy với ca khúc The First Time Ever I Saw Your Face. 

Bài ca Hồ Chí Minh ra đời đúng vào đêm chiến thắng Điện Biên Phủ, ngày 7/5/1954. Chiến thắng Điện Biên Phủ lừng lẫy của nhân dân Việt Nam và nhân cách cao đẹp của Chủ tịch Hồ Chí Minh là nguồn cảm hứng để nhạc sĩ người Anh Ewan MacColl viết The ballad of Ho Chi Minh - Bài ca Hồ Chí Minh.

Trong đêm khai mạc Đại hội liên hoan quốc tế ca hát phản kháng chiến tranh tổ chức tại La Habana (Cu Ba), nhạc sĩ Ewan MacColl đã cùng nữ danh ca người Mỹ, Peggy Seeger, người bạn đời của ông (và là em gái nhạc sĩ, ca sĩ nổi tiếng Peter Seeger - tác giả bài hát “Bác Hồ - thầy giáo” (Teacher Uncle Ho), biểu diễn ca khúc này. 

Ewan MacColl và người bạn đời Peggy Seeger

Theo chia sẻ của tác giả, Chiến thắng Điện Biên Phủ ngày 7/5/1954 đã làm chấn động thế giới. Ngay đêm đó, trong Câu lạc bộ Lao động ở London (Anh), các đại biểu “Phong trào đòi tự do cho các thuộc địa” đã tổ chức một cuộc mít tinh để chào mừng thắng lợi này. Nhạc sĩ Ewan MacColl ôm đàn, bước lên sân khấu với niềm hân hoan báo tin Pháp đã thất bại tại chiến trường Điện Biên Phủ của Việt Nam và đây là ngày hội lớn của tất cả những người lao động bị áp bức trên toàn thế giới.

Ông nhấn mạnh: "Tại sao chiến thắng đặc biệt có ý nghĩa này lại xảy ra ở Việt Nam mà không ở nơi khác? Gần đây, tôi đã được đọc cuốn sách của một số giáo sư sử học phương Đông và Pháp, Ý... ca ngợi một nhân vật vĩ đại là Hồ Chí Minh, nhà lãnh đạo đã dẫn dắt nhân dân Việt Nam làm nên chiến thắng Điện Biên Phủ. Cuốn sách có đoạn: Hồ Chí Minh không chỉ xót thương nhân dân mình, dân tộc mình mà ngay khi còn lưu lạc nơi đất khách quê người, Hồ Chí Minh đã thấu hiểu nỗi đau khổ của những người nô lệ châu Phi, châu Mỹ..

Gấp cuốn sách lại, lập tức những cảm hứng nghệ thuật đã tràn ngập tâm hồn tôi, giúp tôi nhanh chóng sáng tác một khúc ca về Hồ Chí Minh, người đang nhen lên ngọn lửa giải phóng bừng sáng ở Việt Nam và từ đây sẽ lan nhanh tới mọi lục địa để thiêu cháy mọi áp bức, bất công. Bài hát bày tỏ tình cảm của nhân dân Anh dành cho Hồ Chí Minh, nên tôi sử dụng và phát triển làn điệu dân ca cổ Saxon, với giai điệu thiết tha, sôi nổi.

Vợ chồng nhạc sĩ Ewan Maccoll đã tặng bản nhạc Bài ca Hồ Chí Minh cho đoàn Việt Nam trước khi rời Đại hội liên hoan quốc tế ca hát phản kháng chiến tranh, với những câu thơ ghi ngoài bìa: “Trên đời có những vật không thể thay đổi/Có những con chim không khuất phục bao giờ/Có những tên người sống mãi với thời gian/Hồ Chí Minh”.

Cũng từ Đại hội này, Bài ca Hồ Chí Minh nhanh chóng được phổ biến ở Việt Nam, cũng như trong lực lượng phản chiến ở Tây Ban Nha, Pháp, Thụy Điển, Nga, Đức, Nhật, Cu Ba…

Trong hồi ức của mình, vợ của cố nhạc sĩ Ewan MacColl, bà Peggy Seeger nói: “Ewan có một sự đồng cảm lớn với con người Hồ Chí Minh, một nhân cách đáng mến. Hồ Chí Minh luôn ở trong trái tim, suy nghĩ của ông ấy và Bài ca Hồ Chí Minh kể về cuộc đời của Hồ Chí Minh, từ những ngày đầu ra đi tìm đường cứu nước rồi trở về giải phóng quê hương mình. Đó không chỉ là một bài hát lãng mạn, mà còn là một bài hát đầy tính chính trị.

Có lẽ ở nhiều đất nước, họ cũng ước có một vị lãnh tụ như vậy, đó là lý do vì sao bài hát đã đi vào trái tim, thấm vào tâm hồn họ”.

Nhóm ba nghệ sĩ của Peter Seeger đã gửi một lá thư sang Anh, cảm ơn tác giả ca khúc, trong đó viết: “Mỗi khi chúng tôi hát trước những người nghe không cùng chính kiến, tôn giáo, chủng tộc, ở mọi nơi, mọi lúc, bao giờ “Bài ca Hồ Chí Minh” cũng có sức thuyết phục lạ lùng. Bởi vì Việt Nam, Hồ Chí Minh đã làm quang vinh cho nhiều người. Ca ngợi Việt Nam là ca ngợi chính mình. Bài ca được in thành bản nhạc bướm phổ biến nhiều nơi ở Mỹ, kêu gọi lực lượng phản chiến cùng hành động với nhân dân Việt Nam. Chúng tôi biết nói sao để bạn rõ, hình ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh đối với nhân dân tiến bộ Mỹ quan trọng đến nhường nào.

Gấp cuốn sách lại, lập tức những cảm hứng nghệ thuật đã tràn ngập tâm hồn tôi, giúp tôi nhanh chóng sáng tác một khúc ca về Hồ Chí Minh, người đang nhen lên ngọn lửa giải phóng bừng sáng ở Việt Nam và từ đây sẽ lan nhanh tới mọi lục địa để thiêu cháy mọi áp bức, bất công. Bài hát bày tỏ tình cảm của nhân dân Anh dành cho Hồ Chí Minh, nên tôi sử dụng và phát triển làn điệu dân ca cổ Saxon, với giai điệu thiết tha, sôi nổi".

Ở Việt Nam, nhạc sĩ Nguyễn Phú Ân chính là người đặt lời Việt cho bài hát vào khoảng cuối những năm 60 của thế kỷ trước, dựa trên bản dịch của một giảng viên sư phạm thời bấy giờ.

Lần đầu tiên Bài ca Hồ Chí Minh do Phú Ân đặt lời vang lên trong nước là tại Nhà hát Lớn Hà Nội, đúng sinh nhật Bác năm 1967 với phần biểu diễn đầy ấn tượng của ca sĩ, cố nghệ sĩ Quang Hưng. 

Ca sĩ Quang Hưng

Trong di vật của NSƯT Quang Hưng có kể về kỷ niệm với bài hát và tác giả bài hát. Năm 1967, Quang Hưng được chọn tham gia đoàn nghệ sĩ dự Đại hội liên hoan quốc tế ca hát phản kháng chiến tranh tổ chức tại La Habana (Cu Ba).

Ca khúc này có ý nghĩa quan trọng để góp phần kêu gọi nhân dân tiến bộ khắp thế giới đoàn kết và ủng hộ Việt Nam trong cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc…