Dịch Covid-19 không phải đại dịch duy nhất hay đầu tiên xuất hiện, trước đó đã có rất nhiều các đại dịch khác. Tuy nhiên điều mà con người làm được sau mỗi đại dịch và có thêm bài học về sự hạn chế lây lan, các nghiên cứu cộng đồng và các biện pháp quan trọng đối phó với bệnh tật. 

Dưới đây là cách thức mà 5 đại dịch khủng khiếp nhất lịch sử nhân loại đã kết thúc.

Bệnh dịch hạch Justinian (541 - 750 sau Công nguyên)

Đại dịch hạch đầu tiên mà loài người gánh chịu xảy ra vào triều đại vua Justinian I (483 - 565 sau Công nguyên) cai trị Đế quốc Byzantine (còn gọi là Đông La Mã) bởi vi khuẩn dịch hạch (Yersinia pestis).

Con người nhiễm bệnh từ các loài động vật gắm nhấm như chuột, thỏ... thông qua vật chủ là bọ chét. Bệnh bắt nguồn từ Ai Cập và sau đó lan ra nhiều lục địa qua con đường thương mại. 

Khi đại dịch diễn ra, xác con người và động vật rải rác khắp nơi, các hố chôn tập thể quá tải tới mức người ta phải đặt xác lên thuyền rồi cho trôi ra đại dương. Tại thủ đô Constantinople của Đế chế Byzantine, dịch bệnh đã khiến khoảng 300.000 người tử vong trong năm đầu tiên.

Đại dịch Justinian cũng được coi là đại dịch đầu tiên từng được ghi nhận trong lịch sử nhân loại khi lan rộng khắp châu Âu, châu Á, Bắc Phi và thế giới Arab. Dịch bệnh đã khiến 30 - 50 triệu người tử vong, một nửa dân số thế giới lúc bấy giờ.

"Cái chết đen" (1347 - 1351)

Có thể nói đây chính là dịch bệnh cho ra đời biện pháp cách ly đầu tiên. Dịch này xảy ra sau 800 năm đại dịch hạch kết thúc, một lần nữa khiến châu Âu rơi vào cuộc khủng hoảng mang tên "Cái chết đen". 

Đại dịch "Cái chết đen" vẫn bắt nguồn từ khuẩn dịch hạch Yersinia pestis ký sinh trên loài chuột. Bệnh dịch lan đến châu Âu vào tháng 10-1347, khi 12 tàu từ Biển Đen cập cảng Messina của Sicilia (Ý). 

Bức tranh miêu tả đại dịch trong bảo tàng Storico Nazionale Dell'Arte Sanitaria tại Rome (Ý) - Ảnh: DE AGOSTINI / GETTY

Người dân chưa có nhiều nhận thức khoa học về lây lan của dịch bệnh vào thời đó, họ chỉ nghĩ ra một vài cách để hạn chế lây nhiễm, một trong số đó là cách ly. Đầu tiên họ cách những con tàu mang nguồn bệnh ra khỏi cảng cho đến khi những người trên tàu có thể chứng minh rằng mình không bị ốm. Chính quyền yêu cầu tất cả thủy thủy ở trên tàu 30 ngày, luật này gọi là "tretino", sau đó số ngày cách ly tăng thêm 40 ngày, được gọi là "quarantino", nguồn gốc của từ "quarantine" (nghĩa là cách ly) trong tiếng Anh.

Đại dịch chỉ giảm thiểu vào năm 1351, khi người dân thực hiện vệ sinh cá nhân, môi trường tốt hơn và thực hành y tế công cộng.

Đại dịch hạch London

Một đợt dịch hạch với quy mô lớn khác xảy ra tại nước Anh từ năm 1665 đến năm 1666 cũng rất khủng khiếp. Một số nhà sử học tin rằng mầm bệnh thật ra đã được ủ từ những tháng mùa đông cuối năm 1664. Và khi mùa đông qua đi, bệnh dịch lan rộng một cách nghiêm trọng

Sau "Cái chết đen", London tiếp tục là nơi bị nhiễm dịch hạch, có thể nói loại dịch này có nguy cơ bùng phát cao khi có đến 40 đợt bùng phát trong vòng 300 năm, khiến khoảng 20% dân số tử vong. 

Đại dịch hạch năm 1665 là đợt bùng phát dịch bệnh cuối cùng nhưng cũng là một trong những đợt bùng phát tồi tệ nhất kéo dài hàng thế thế kỷ, khiến 100.000 người London thiệt mạng chỉ trong vòng 7 tháng. Dịch hạch London trong lịch sử được xác định là bệnh dịch hạch bạch huyết. Kết thúc đột ngột của nó cũng rất kỳ quái, khiến người ta không khỏi băn khoăn. 

Trước đó khi dịch hạch xảy ra vào năm 1500, chính phủ đã từng đưa ra biện pháp cách ly. Sau này khi dịch hạch trở lại, họ cấm thêm các hoạt động vui chơi giải trí công cộng, các bệnh nhân phải ở nhà để tránh lây nhễm. 

Bệnh đậu mùa (thế kỷ 15 - 17)

Đây chính là đại dịch đầu tiên đánh dấu việc tìm ra vaccine phòng chống bệnh dịch. 

Thực dân châu Âu xâm chiếm châu Mỹ vào thế kỷ 17 và mang theo cả bệnh đậu mùa (do virus variola gây ra) tới lục địa này. Bệnh đậu mùa đã cướp đi sinh mạng của khoảng 20 triệu người, gần 90% dân số ở châu Mỹ khi đó.

Dịch lan rộng ra khắp các nước châu Á, Arab trong hàng thập kỷ và trở thành nỗi ám ảnh kinh hoàng trong lịch sử. 

Những người bản xứ ở Mexico và Mỹ không có miễn dịch tự nhiên trước bệnh đậu mùa và virus này đã khiến hàng chục triệu người tại đây thiệt mạng.

Phải đến hàng thế kỷ sau, khi tìm ra vaccine, đại dịch này mới thực sự kết thúc. Năm 1796, bác sĩ người Anh Edward Jenner khám phá ra rằng con người có thể miễn nhiễm với đậu mùa sau khi chúng ta tiêm vào cơ thể một loại virus tương tự variola nhưng ít gây hại hơn. Các thí nghiệm của Jenner như lấy mủ từ bệnh nhân mắc bệnh nhẹ và đưa chúng vào da hoặc mũi của những người khỏe mạnh. 

Bức vẽ mô tả vắcxin bệnh đậu mùa đầu tiên của bác sĩ người Anh Edward Jenner, thực hiện trên cậu bé James Phipps vào năm 1796 - Ảnh: BETTMANN / GETTY

Nhà khoa học này đã lấy dịch từ các vết đậu bò trên cánh tay của một cô gái chăn bò rồi cấy vào cánh tay của cậu bé 9 tuổi khỏe mạnh - con trai người làm vườn của ông. Sau đó, Jenner đã tiêm chất có chứa mầm bệnh đậu mùa vào người cậu bé nhưng cậu bé này không hề bị bệnh.

Nhờ phát hiện của Edward Jenner, gần 2 thế kỷ sau, năm 1980, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã tuyên bố bệnh đậu mùa hoàn toàn bị xóa sổ khỏi Trái Đất.

Dịch tả - Sức mạnh của y tế cộng đồng

Đại dịch tả đầu tiên bắt đầu ở Jessore, Ấn Độ (1817-1823) và giết chết hàng triệu người dân Ấn Độ khi ấy. Sau đó, dịch tả bùng phát thêm nhiều đợt mới lan nhanh khắp các châu lục trong thời gian ngắn.

Theo khoa học thời đó, dịch này do một loại nấm tên là "miasma" gây nên, tuy nhiên bác sĩ người Anh John Snow cho rằng đại dịch liên quan đến nguồn nước của London khi dịch bệnh khiến các nạn nhân tử vong chỉ trong một vài ngày với những triệu chứng đầu tiên.

Bệnh nhân chờ đợi tại Trung tâm điều trị bệnh tả của Diquini ở Port-au-Prince, Haiti - Ảnh: THOMSON REUTERS

Ông đã xem xét một cách kỹ lưỡng hồ sơ bệnh án của các bệnh nhân cũng như báo cáo của nhà xác để theo dõi cách bùng phát dịch. Sau đó lên các biểu đồ địa lý các ca tử vong trong 10 ngày và tìm ra ổ dịch 500 ca tử vong quanh một máy bơm nước ở Broad Street - một giếng nước phổ biến trong thành phố mà người dân hay tới uống nước.

Ông đã kiến nghị các nhà chức trách dời máy bơm nước và đúng như ông dự đoán các ca nhiễm giảm hẳn. Những hành động của Snow không chấm dứt dịch tả sau một đêm nhưng những nỗ lực này đã giúp mọi người trên thế giới chú ý hơn đến hệ thống vệ sinh đô thị và bảo vệ nguồn nước không bị nhiễm bẩn.