BS Trịnh Khải Bằng - Chuyên khoa Nhi, Bệnh viện Trẻ em trực thuộc Viện Nhi Thủ đô, Trung Quốc, chia sẻ: Buổi khám trưa hôm đó, một bệnh nhân nam hơn 50 tuổi ngồi trước mặt tôi, tay ôm vùng gan, lông mày nhíu chặt. Ông nói gần đây luôn cảm thấy tức đầy vùng hạ sườn phải, ăn uống kém ngon, đêm ngủ khó yên, kèm theo miệng đắng, họng khô lặp đi lặp lại.

Kiểm tra chức năng gan cho thấy ALT tăng gấp đôi giới hạn bình thường, siêu âm B kết luận gan nhiễm mỡ nhẹ. Đây không phải ca hiếm, mà gần như là kiểu bệnh nhân tôi gặp nhiều nhất mỗi ngày.

Gan là "cơ quan im lặng". Khi nó suy yếu thường không hề biểu hiện triệu chứng rõ ràng. Nhiều người chỉ đến khi mặt vàng, mắt vàng, nước tiểu sẫm màu mới biết vấn đề đã nghiêm trọng.

Trong y học cổ truyền, "can hoả vượng" hay "tỳ vị hư" là nguyên nhân phổ biến làm suy yếu gan. Nhưng y học hiện đại đã lý giải cơ chế rõ ràng rằng, stress oxy hóa, kháng insulin và gan nhiễm mỡ hóa tế bào là nền tảng của gan nhiễm mỡ và bệnh gan mạn tính. Chế độ ăn mất cân bằng, áp lực tinh thần và sinh hoạt rối loạn chính là những "chất xúc tác" thúc đẩy các cơ chế đó.

Có một thực phẩm dưỡng gan còn tốt hơn cả cam quýt

Nhiều người thích ăn cam quýt vì giàu vitamin C, nhuận phổi, tiêu hoả nhiệt. Nhưng khi nói đến chuyện dưỡng gan, cam quýt chỉ là một "món tráng miệng" phụ.

Thật sự muốn điều hoà gan, kiện tỳ, một rổ cam quýt còn không bằng một cân khoai mỡ. 

Đây không phải câu nói ngoa, mà là kinh nghiệm đã được kiểm chứng trong lâm sàng. Nhìn bề ngoài bình thường, nhưng khoai mỡ chính là "vua dưỡng gan tự nhiên".

Khoai mỡ giàu polysaccharide và saponin - những cấu trúc có thể tăng mạnh khả năng chống oxy hoá của tế bào gan, giảm tổn thương do gốc tự do lên màng tế bào gan.

Nghiên cứu đăng trên Tạp chí Gan mật Trung Hoa năm 2021 cho thấy: Trong mô hình chuột được bổ sung bột khoai mỡ lâu dài, mỡ tích tụ trong gan giảm rõ rệt, đồng thời ALT, AST giảm đáng kể. Trong lâm sàng, người bị gan nhiễm mỡ kiên trì ăn khoai mỡ thì tốc độ phục hồi chức năng gan nhanh hơn, siêu âm gan cải thiện rõ.

Điều quan trọng hơn là tác dụng kiện tỳ - dưỡng vị của khoai mỡ. Nhiều người mắc bệnh gan đồng thời gặp phải đầy bụng, buồn nôn, ăn ít, mệt mỏi… Cơ chế nằm ở chỗ can khí uất ảnh hưởng đến chức năng vận hoá của tỳ, tạo thành "can uất tỳ hư". Khoai mỡ lại là thực phẩm thuốc "bổ tỳ mà không táo, dưỡng vị mà không ngấy", ăn nhiều cũng không lo nóng trong hay hại dạ dày.

Tôi từng điều trị cho một kỹ sư phần mềm 34 tuổi, BMI 28, men gan bất thường nhẹ, siêu âm cho thấy gan nhiễm mỡ trung bình. Anh ta thường xuyên thức khuya, ăn nhiều dầu mỡ, mặc kệ 3 năm liền các chỉ số bất thường.

Chỉ khi đau âm ỉ hạ sườn phải mới đến bệnh viện. Chúng tôi yêu cầu điều chỉnh chế độ ăn, mỗi ngày ăn 200g khoai mỡ hấp, bỏ thói quen ăn đêm, thêm trứng và cháo ngũ cốc vào bữa sáng. Ba tháng sau tái khám, chức năng gan trở lại bình thường, mức độ gan nhiễm mỡ giảm xuống nhẹ, tinh thần cũng khá hơn.

Nhiều người hiểu sai "gan hỏa vượng", nghĩ chỉ là hay cáu gắt. Nhưng dưới góc nhìn y học hiện đại, gan hỏa vượng là hệ thần kinh giao cảm bị kích thích quá mức, nội tiết rối loạn, gánh nặng chuyển hóa ở gan tăng cao.

Khi gan bị suy yếu, biểu hiện gồm: Miệng đắng, mắt khô, chóng mặt, ngực bức bối, ngủ nông. Nền tảng của những triệu chứng này là môi trường vi mô của gan bị rối loạn, chứ không chỉ đơn thuần do cảm xúc.

Nghiên cứu năm 2019 của Tạp chí Tiêu hóa hiện đại trên 312 bệnh nhân gan nhiễm mỡ cho thấy hơn 67% có mức độ lo âu hoặc rối loạn giấc ngủ.

Điều này cho thấy bệnh gan không chỉ là "bệnh của gan", mà kéo theo toàn bộ hệ thống chuyển hoá, thần kinh, miễn dịch. Mucin trong khoai mỡ có thể điều chỉnh chức năng tuyến thượng thận, cân bằng hệ thần kinh - nội tiết, từ đó giảm các biểu hiện "gan hỏa".

Trong chuyện phòng ung thư gan, người ta hay nhắc đến viêm gan B và rượu. Nhưng thực tế, gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD) đang trở thành một trong những yếu tố nguy cơ hàng đầu ở Trung Quốc. Theo thống kê 2023 của Tạp chí Gan mật thực nghiệm và lâm sàng Trung Hoa, hơn 15% bệnh nhân gan nhiễm mỡ có nguy cơ tiến triển thành xơ gan hoặc ung thư gan trong 10 năm.

Khoai mỡ không thể trực tiếp chống ung thư, nhưng nó có thể "cắt đứt mắt xích" - ngăn gan nhiễm mỡ phát triển thành xơ gan bằng cách ức chế hoạt hoá tế bào hình sao ở gan, vốn là thủ phạm chính của xơ gan. Tôi luôn nói: Phòng ung thư hiệu quả nhất không nằm ở thực phẩm chức năng, mà ở cách ăn uống và sinh hoạt được điều chỉnh đúng hướng.

Điều trị bệnh gan không phải chạy nước rút, mà là chạy marathon. Không thể dựa vào vài loại thuốc để đảo ngược tổn thương gan mạn tính. Quan trọng nhất vẫn là tối ưu hoá cách ăn uống hằng ngày.

Khoai mỡ từ lâu trong Đông y đã là "thuốc - thực phẩm". Để giữ nguyên hoạt chất, nên ăn cách hấp, luộc, hầm; hạn chế chiên xào. Nhiều bệnh nhân hỏi tôi: "Bác sĩ, tôi có nên uống thuốc bổ gan không?" Tôi thường hỏi lại: "Anh đã ăn uống tử tế chưa?" Vì nếu tỳ vị yếu, hấp thu kém, thì uống bao nhiêu thuốc cũng khó phát huy tác dụng.

Muốn dưỡng gan, phải dưỡng tỳ vị trước - điều này cả Đông y lẫn Tây y đều đồng thuận. Khoai mỡ chính là "chiếc cầu" nối hai cơ quan này.

Người gan kém thường kèm mỡ máu cao, kháng insulin, béo phì. Nhìn ngoài là thừa dinh dưỡng, nhưng thực chất là gan giảm khả năng giải độc và chuyển hoá. Khoai mỡ giàu chất xơ hòa tan, làm chậm hấp thu đường, giảm lipid máu - rất phù hợp với nhóm mắc bệnh gan do béo phì.

Chúng tôi quan sát thấy những bệnh nhân ăn khoai mỡ đều đặn có đường huyết ổn định hơn, triglycerid giảm rõ rệt. Nhiều người không cần dùng thuốc, chỉ nhờ điều chỉnh ăn uống mà chức năng gan phục hồi dần.

Người bị tiểu đường cũng có thể ăn khoai mỡ, vì chỉ số đường huyết của nó thấp hơn nhiều loại tinh bột. Chỉ cần ăn lượng vừa phải. Với bệnh nhân tiểu đường kèm gan nhiễm mỡ, chúng tôi thường khuyên dùng khoai mỡ thay thế một phần cơm trắng hoặc bánh bao, hiệu quả rất tốt.

Không phải loại khoai mỡ nào cũng giống nhau. "Khoai mỡ thiết côn" hay "Hoài sơn" có giá trị dược liệu cao hơn, giàu saponin và mucin hơn. Một số loại trên thị trường bị sông lưu huỳnh, gây hại cho gan, nên nên chọn củ không hóa chất, vỏ nguyên vẹn, chắc, không mềm nhũn.

Chúng ta không thể thay đổi nhịp sống, nhưng có thể đưa ra lựa chọn thông minh trong chính nhịp sống đó. Và khoai mỡ - nhìn thì bình thường - lại là lựa chọn có sức mạnh thực sự.