Sinh năm 1947 tại Paris, trong một gia đình không có truyền thống khoa học, Barré-Sinoussi đến với y sinh học bằng một niềm tò mò thuần khiết. Khi còn là sinh viên, bà thường dành giờ nghỉ trưa để làm việc trong các phòng thí nghiệm. Niềm đam mê virus học đến với bà như một cơ duyên thầm lặng, bền bỉ và không bao giờ tắt.

Năm 1983, Barré-Sinoussi đã đồng tìm ra HIV- virus gây bệnh AIDS.  Ảnh: ITN

Vào đầu những năm 1980, khi đại dịch AIDS bắt đầu lan rộng, thế giới y học rơi vào trạng thái hoảng loạn. Các bệnh nhân suy giảm miễn dịch tử vong nhanh chóng mà không ai hiểu vì sao. Trong cơn hỗn loạn ấy, tại Viện Pasteur một trong những trung tâm nghiên cứu vi sinh hàng đầu thế giới Barré-Sinoussi và cộng sự Luc Montagnier bắt đầu hành trình truy tìm thủ phạm.

“Chúng tôi không có nhiều manh mối. Những mẫu bệnh phẩm ban đầu chỉ cho thấy một vài dấu hiệu nhiễm virus lạ. Nhưng tôi nhớ rõ cảm giác đó cảm giác cấp bách như đang chạy đua với tử thần,” bà kể lại.

Sau nhiều tháng làm việc miệt mài, năm 1983, nhóm nghiên cứu chính thức công bố phát hiện một loại retrovirus mới sau này được đặt tên là HIV chính là nguyên nhân gây ra AIDS. Khám phá này được đăng tải trên Science, gây chấn động giới y học toàn cầu. Đó là viên gạch đầu tiên mở đường cho việc chẩn đoán, điều trị và phòng ngừa HIV/AIDS.

Hai mươi lăm năm sau ngày công bố phát hiện HIV, Barré-Sinoussi cùng Luc Montagnier được trao giải Nobel Y học năm 2008. Nhưng với bà, phần thưởng lớn nhất không nằm ở sự công nhận, mà là ở mỗi sinh mạng được cứu sống.“Tôi nhận giải trong tâm thế của một người vẫn đang chiến đấu. HIV chưa chấm dứt. Và tôi không thể dừng lại”.

Thật vậy, sau Nobel, Barré-Sinoussi không nghỉ ngơi trong hào quang. Bà tiếp tục nghiên cứu cơ chế miễn dịch chống lại HIV, tham gia vào các chiến lược điều trị kết hợp, và đặc biệt dành tâm huyết cho các quốc gia đang phát triển nơi dịch AIDS cướp đi hàng triệu sinh mạng mỗi năm.

Tại châu Phi, bà không chỉ là nhà khoa học mà còn là người thầy, người bạn. Bà hỗ trợ xây dựng các phòng thí nghiệm, đào tạo nhân lực địa phương, vận động cho chính sách y tế công bằng và nhân văn hơn. “Khoa học không thể tách rời thực tế. Nếu một loại thuốc ra đời mà không đến được tay người bệnh, thì với tôi, đó vẫn là thất bại,” bà nói.

Một trong những điều khiến Barré-Sinoussi được kính trọng rộng rãi không chỉ bởi kiến thức, mà còn bởi sự thấu cảm. Bà là một trong những nhà khoa học hiếm hoi sẵn sàng đối thoại trực tiếp với cộng đồng người sống chung với HIV. Bà tham gia nhiều hội nghị, đến thăm bệnh nhân, lắng nghe câu chuyện của họ.

Trong một buổi chia sẻ tại Hội nghị AIDS quốc tế ở Nam Phi, một bệnh nhân từng hỏi bà: “Bà có tin rằng chúng tôi sẽ được chữa khỏi không?” Barré-Sinoussi không đưa ra lời hứa. Bà chỉ cầm tay người đó và đáp: “Tôi tin vào khoa học. Và tôi tin vào nghị lực của các bạn.”

Đó không phải là sự an ủi dễ dãi. Bà hiểu rõ, dù các liệu pháp điều trị đã giúp HIV trở thành bệnh mãn tính có thể kiểm soát, thì vẫn còn hàng triệu người chưa tiếp cận được thuốc. Vẫn còn định kiến, kỳ thị, và cả những lỗ hổng trong hệ thống y tế. Với Barré-Sinoussi, cuộc chiến chống HIV không chỉ là khoa học đó là một cuộc chiến vì phẩm giá con người.

Barré-Sinoussi trở thành một biểu tượng nữ quyền trong khoa học. Ảnh: ITN

Là một trong số ít phụ nữ đoạt Nobel Y học, Barré-Sinoussi luôn dành thời gian khuyến khích thế hệ nữ nghiên cứu sinh. Bà hiểu những rào cản mà phụ nữ trong khoa học phải đối mặt từ định kiến giới cho đến áp lực cân bằng công việc và gia đình.

“Tôi từng bị nghi ngờ. Người ta nói rằng một người phụ nữ thì không thể lãnh đạo một nhóm nghiên cứu hiệu quả. Nhưng tôi để thành tựu lên tiếng thay mình,” bà chia sẻ.

Dưới sự hướng dẫn của bà, nhiều nhà nghiên cứu nữ trẻ đã trưởng thành, không chỉ trong lĩnh vực virus học mà còn ở vai trò lãnh đạo các chương trình y tế quốc tế. Sự hiện diện của bà trong các hội đồng khoa học, tổ chức y tế toàn cầu là minh chứng rằng, sự bền bỉ và trí tuệ của phụ nữ có thể tạo nên những thay đổi bền vững.

Năm 2015, Barré-Sinoussi chính thức nghỉ hưu. Nhưng ngay cả khi không còn gắn bó thường xuyên với phòng thí nghiệm, bà vẫn là cố vấn cho Tổ chức Y tế Thế giới, thành viên trong nhiều sáng kiến nghiên cứu vaccine HIV, đồng thời tham gia các hoạt động đào tạo và vận động chính sách.

Bà luôn nhấn mạnh rằng cuộc chiến với HIV là cơ hội để thế giới học hỏi, đoàn kết và đổi mới. “Chúng ta không chỉ đối phó với một virus. Chúng ta đang học cách xây dựng một hệ thống y tế công bằng hơn, nhân văn hơn, sẵn sàng hơn trước những khủng hoảng mới.”

Với bà, khoa học không bao giờ chỉ là dữ liệu và công thức. Nó là lời cam kết của con người với chính mình rằng ta sẽ không thờ ơ trước nỗi đau, sẽ không bỏ mặc ai phía sau.

Nhiều năm sau khi phát hiện ra HIV, Barré-Sinoussi vẫn nhận được thư từ những bệnh nhân sống sót nhờ liệu pháp điều trị. Có người gọi bà là “người mẹ khoa học,” có người chỉ viết đơn giản: “Cảm ơn bà vì đã cho tôi thêm một cơ hội sống.”

Bà thường giữ những lá thư đó trong ngăn kéo, thỉnh thoảng mang ra đọc mỗi khi cảm thấy mệt mỏi. “Khoa học có thể khô khan,” bà cười. “Nhưng chính con người khiến nó có linh hồn.”

Nhà khoa học như Françoise Barré-Sinoussi. Ảnh: ITN

Trong thời đại mà những thách thức y tế công cộng ngày càng phức tạp từ dịch HIV đến đại dịch COVID-19 hình ảnh một nhà khoa học như Françoise Barré-Sinoussi là lời nhắc nhở về ý nghĩa chân thực của nghiên cứu không phải danh tiếng, không phải giải thưởng, mà là niềm tin vào khả năng chữa lành, thay đổi và kết nối con người.

Với tinh thần đó, di sản của bà vẫn đang được tiếp nối trong từng phòng thí nghiệm, trong từng chương trình sức khỏe cộng đồng, và trong lòng những người từng mang “bản án HIV” nhưng nay đã được sống, được yêu, và được hi vọng.