Hai loài tê tê bản địa của Việt Nam – Tê tê Java (Manis javanica) và Tê tê vàng (Manis pentadactyla) – đang đứng trên bờ vực tuyệt chủng, được xếp hạng “Cực kỳ nguy cấp” trong Sách Đỏ IUCN. Quần thể tê tê hoang dã suy giảm nghiêm trọng do nạn săn bắt, buôn bán trái phép với quy mô xuyên biên giới để đáp ứng nhu cầu sử dụng thịt và vảy trong ẩm thực và y học cổ truyền. 

Từ thực tế đó, Chương trình Cứu hộ và Bảo tồn Tê tê, do Trung tâm Bảo tồn Động vật hoang dã tại Việt Nam (SVW) ra đời vào năm 2014. Ông Nguyễn Văn Thái – Giám đốc Save Vietnam’s Wildlife (SVW) – cũng là người trực tiếp vận hành chương trình.

Nguy hiểm luôn chực chờ 

Theo đuổi con đường bảo vệ động vật hoang dã, ông Thái xác định hành trình này sẽ không mấy dễ dàng. Ông cho biết: “Trong hơn 20 năm làm về bảo tồn, khó khăn tôi gặp thay đổi liên tục. Trở ngại ban đầu là sự thiếu hiểu biết về loài động vật mà mình đang nghiên cứu. Việc thay đổi quan điểm và suy nghĩ của mọi người về sử dụng động vật hoang dã, đặc biệt là tê tê không đơn giản. Rất nhiều người vì lòng tham và thói quen, sự tò mò… mà có hành vi mua bán, săn bắn tê tê trái phép. Điều này trực tiếp dẫn đến nguy cơ tuyệt chủng của loài vật này.” 

Ông Nguyễn Văn Thái – Giám đốc Save Vietnam’s Wildlife (SVW)

Bên cạnh những khó khăn vô hình, những mối nguy hữu hình cũng thường xuyên rình rập. Ông Nguyễn Văn Thái kể lại: “Chúng tôi thường xuyên đối mặt với nguy hiểm khi tuần tra bảo vệ, thu bẫy… Đặc biệt, các đối tượng săn bắn, buôn bán chuyên nghiệp có nhiều chiêu thức để cản trở công việc của tôi và đồng đội. Dẫu vậy, tôi quan niệm đó là sự đánh đổi: bất chấp rủi ro để thực hiện sứ mệnh của mình. Đó cũng là một phần động lực để tôi theo đuổi hành trình bảo tồn tê tê suốt hơn 20 năm qua.”

Công nghệ vào cuộc cứu sống hàng ngàn sinh mạng

SVW đã thiết lập hai trung tâm cứu hộ đầu tiên tại Việt Nam chuyên biệt về tê tê tại Vườn quốc gia Cúc Phương và Vườn quốc gia Pù Mát, phát triển các quy trình chăm sóc, thú y, và phục hồi dựa trên nhiều năm nghiên cứu về hành vi, sinh lý và dinh dưỡng. 

Để giảm rủi ro cùng như nhân rộng quy mô, Chương trình Cứu hộ và Bảo tồn Tê tê đã tìm đến các giải pháp công nghệ. Chương trình là đơn vị đi đầu trong việc kết hợp thiết bị theo dõi vô tuyến (VHF) với máy bay không người lái (drone) để giám sát tê tê sau tái thả trong địa hình rừng núi phức tạp. Phương pháp này không chỉ nâng cao độ chính xác, giảm thiểu tác động trực tiếp đến động vật mà còn thu thập được những dữ liệu khoa học vô giá về hành vi của loài. Đồng thời, hệ thống bẫy ảnh AI (PoacherCam) được triển khai để giám sát đa dạng sinh học và phát hiện sớm các hoạt động săn bắt trái phép.

Là tổ chức đầu tiên trên thế giới ứng dụng drone để theo dõi tê tê sau khi tái thả, Chương trình Cứu hộ và Bảo tồn Tê tê đã mở ra một kỷ nguyên mới trong bảo tồn, nơi những chuyến bay không người lái lặng lẽ canh giữ hành trình trở về của các cá thể quý hiếm. Không dừng lại ở đó, việc tích hợp trí tuệ nhân tạo (AI) để phát hiện lâm tặc đã nâng tầm hiệu quả bảo vệ rừng, biến dữ liệu khổng lồ thành lá chắn thông minh chống lại những mối đe dọa vô hình. Đằng sau những thành tựu ấy là 60 nhân viên bảo vệ rừng tận tụy đang canh giữ 7 khu bảo tồn rộng lớn với gần 300.000 hecta rừng tự nhiên.

Trong hành trình không ngừng nghỉ của Chương trình Cứu hộ và Bảo tồn Tê tê, những con số là minh chứng cho “nhịp đập của hy vọng”. Gần 2.000 cá thể tê tê đã được giải cứu. Hơn 30.000 dây bẫy được tháo gỡ, trả lại không gian sống nguyên sơ cho các loài động vật hoang dã.

Thay vì chỉ tập trung vào hành động tại rừng, SVW tiến hành các cuộc khảo sát xã hội quy mô lớn (với hơn 8.000 người tại 15 tỉnh) để thấu hiểu gốc rễ của hành vi tiêu thụ và buôn bán. Từ đó, các chiến dịch truyền thông và vận động chính sách được thiết kế một cách chiến lược. 

Dùng “nội lực” để tiếp tục sứ mệnh

Hành trình hơn 20 năm vẫn đang được ông Nguyễn Văn Thái và Chương trình Cứu hộ và Bảo tồn Tê tê viết tiếp.  Ông cho hay, ban đầu, kinh phí hoạt động của chương trình đến từ các nguồn tài chính quốc tế. Về sau, dự án được biết đến nhiều hơn, nhiều doanh nghiệp Việt đã cùng tham gia để nhân rộng sự bảo vệ đối với loài động vật quý hiếm. “Trong thời gian gần đây xây, chúng tôi dần hướng tới các nguồn tài trợ từ các doanh nghiệp, cá nhân ở trong nước”, ông cho hay.

Qua quá trình đồng hành và tham gia Giải thưởng Hành động vì Cộng đồng - Human Act Prize 2025, ông Nguyễn Văn Thái đã có cơ hội đưa dự án của mình đến gần hơn với cộng đồng nói chung và các tổ chức có chung sự quan tâm nói riêng.

“Tôi khâm phục sự bền bỉ của mọi người, và nhận về nhiều bài học giá trị cho bản thân. Hơn nữa, tôi cũng tìm thêm được những đối tác mới thông, ví dụ như doanh nghiệp Boo - Bò sữa và Trung tâm Con người và Thiên nhiên PanNature”, ông nhấn mạnh.

Với nền tảng vững chắc đã xây dựng, mô hình bảo tồn tê tê của SVW không chỉ là một dự án thành công, mà là một cấu trúc có thể sao chép, mở rộng và bền vững. Nhờ tính mô-đun hóa, quy trình chuẩn hóa, ứng dụng công nghệ thông minh, gắn kết cộng đồng và chính sách, cùng cơ chế hợp tác mở, mô hình này đã chứng minh khả năng tự nhân rộng nội tại cũng như dễ học hỏi và áp dụng bởi tổ chức, cá nhân khác. Qua đó, có thể phát triển mô hình này thành "khuôn mẫu quốc gia" cho việc bảo tồn các loài nguy cấp khác, khẳng định vai trò tiên phong và năng lực của Việt Nam trong sứ mệnh bảo tồn đa dạng sinh học toàn cầu.