Quốc hội thông qua Luật sửa đổi Luật Sở hữu trí tuệ, cho phép tài sản trí tuệ được định giá, mua bán và thế chấp. Ảnh: VGP

Tại Kỳ họp thứ 10, Quốc hội đã biểu quyết thông qua Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ với 432/438 đại biểu tán thành. Lần sửa đổi này không chỉ cập nhật các chủ trương mới của Đảng và Nhà nước mà còn tạo ra bước chuyển đáng chú ý trong tư duy quản lý: coi tài sản trí tuệ như một loại tài sản có thể định giá, lưu thông và tham gia vào các hoạt động kinh tế. Đây được xem là điều kiện quan trọng để khai thác hiệu quả giá trị gia tăng từ sáng tạo trong bối cảnh nền kinh tế số phát triển mạnh.

Theo Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng, tinh thần cốt lõi của lần sửa đổi Luật là chuyển từ tư duy “bảo vệ quyền” sang “tài sản hóa” sở hữu trí tuệ. Những kết quả nghiên cứu, sáng chế, phần mềm, giải pháp công nghệ hay dữ liệu cần được ghi nhận như tài sản của doanh nghiệp, có thể mua bán, chuyển nhượng, định giá hoặc dùng làm bảo đảm khi huy động vốn. Cách tiếp cận mới này đặt sở hữu trí tuệ vào vị trí tương xứng với vai trò ngày càng lớn của tài sản vô hình trong hoạt động sản xuất, kinh doanh, đặc biệt ở các lĩnh vực liên quan đến công nghệ số và trí tuệ nhân tạo.

Một trong những nội dung được cộng đồng doanh nghiệp quan tâm là cơ chế ghi nhận tài sản trí tuệ trong báo cáo tài chính. Luật quy định các điều khoản khung về quản lý và hạch toán tài sản trí tuệ, giao Chính phủ ban hành hướng dẫn chi tiết về tiêu chuẩn định giá và phương pháp theo dõi. Đối với những tài sản chưa đủ điều kiện đưa lên bảng cân đối kế toán, doanh nghiệp vẫn có thể quản lý trong sổ sách riêng và tự định giá để phục vụ nhu cầu hoạch định chiến lược. Việc khuyến khích doanh nghiệp chủ động nhận diện và kiểm kê toàn bộ tài sản trí tuệ nhằm tăng tính minh bạch, đồng thời nâng cao năng lực quản trị tài sản vô hình.

Luật sửa đổi cũng tạo ra bước cải cách lớn về thủ tục hành chính trong đăng ký và thẩm định quyền sở hữu công nghiệp. Quy trình tiếp nhận hồ sơ, thẩm định và phản hồi sẽ được chuyển đổi số toàn diện. Thời gian thẩm định nội dung sáng chế, vốn được coi là nút thắt lớn nhất, được rút từ 18 tháng xuống 12 tháng, đồng thời bổ sung cơ chế thẩm định nhanh trong thời hạn ba tháng đối với trường hợp đáp ứng điều kiện. Việc chuẩn hóa hồ sơ, giảm giấy tờ và đưa toàn bộ quá trình lên môi trường trực tuyến giúp người nộp đơn hạn chế sai sót, đồng thời tăng tính minh bạch, hiệu quả và dự đoán được thời gian xử lý.

Trong bối cảnh công nghệ AI tạo sinh phát triển nhanh, Luật sửa đổi cũng xử lý rõ ràng câu hỏi về quyền tác giả đối với sản phẩm do AI tạo ra. Theo quy định, trí tuệ nhân tạo không được công nhận là chủ thể quyền sở hữu trí tuệ. Các sản phẩm do AI tự động tạo ra, không có sự đóng góp sáng tạo của con người, sẽ không được bảo hộ bản quyền hay sáng chế. Tuy nhiên, nếu con người sử dụng AI như một công cụ hỗ trợ và có đóng góp đáng kể vào quá trình sáng tạo, bao gồm đưa ra ý tưởng, chỉ đạo và chỉnh sửa kết quả, thì người đó có thể được công nhận là tác giả hoặc nhà sáng chế. Ngược lại, trường hợp con người chỉ đưa ra yêu cầu đơn giản mà không tham gia sáng tạo thực chất thì không được xác lập quyền tác giả, nhưng vẫn có thể khai thác thương mại sản phẩm. Cách tiếp cận này phù hợp với thông lệ quốc tế, giúp Việt Nam dự đoán trước các tình huống pháp lý phát sinh từ AI.

Luật đồng thời quy định rõ việc sử dụng dữ liệu đã công bố hợp pháp để huấn luyện mô hình AI, với điều kiện đầu ra không xâm phạm quyền tác giả. Quy định này vừa tạo điều kiện để doanh nghiệp công nghệ phát triển mô hình AI, vừa đảm bảo việc tôn trọng quyền sở hữu trí tuệ trong môi trường số.

Một điểm đổi mới đáng chú ý khác là mở rộng phạm vi bảo hộ kiểu dáng công nghiệp đối với sản phẩm phi vật lý. Đây là phản ứng kịp thời trước sự phát triển của các loại hình thiết kế số, từ giao diện phần mềm đến sản phẩm ảo. Việc đưa các đối tượng phi vật lý vào phạm vi bảo hộ giúp khung pháp lý không bị lạc hậu so với tốc độ phát triển của công nghệ và các ngành công nghiệp sáng tạo.

Song song với việc bổ sung cơ chế mới, Luật đặt trọng tâm vào nâng cao nhận thức xã hội về sở hữu trí tuệ. Nội dung này sẽ được đưa vào chương trình giáo dục phổ thông và đại học; đồng thời đẩy mạnh truyền thông cho doanh nghiệp và cộng đồng về vai trò của tài sản trí tuệ trong phát triển kinh tế. Đây được xem là giải pháp lâu dài để hình thành thị trường giao dịch tài sản trí tuệ và xây dựng văn hóa tôn trọng sáng tạo.

Ngoài ra, Luật sửa đổi còn luật hóa nhiều nội dung phát sinh từ thực tiễn phát triển công nghệ như blockchain, dữ liệu lớn hay tài sản số. Các quy định mới cho phép sử dụng dữ liệu đã được công bố hợp pháp cho nghiên cứu khoa học, thử nghiệm và huấn luyện hệ thống AI, miễn là không ảnh hưởng bất hợp lý đến quyền và lợi ích hợp pháp của tác giả. Cách tiếp cận này mở ra không gian an toàn cho đổi mới sáng tạo, đồng thời giúp pháp luật Việt Nam tránh nguy cơ bị tụt hậu trước sự dịch chuyển nhanh của công nghệ.

Với định hướng coi tài sản trí tuệ như một nguồn lực kinh tế có thể lưu thông, kết hợp cải cách thủ tục hành chính và thúc đẩy ứng dụng công nghệ trong quản lý nhà nước, Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ được kỳ vọng trở thành nền tảng pháp lý quan trọng cho sự phát triển của thị trường tài sản trí tuệ. Đây cũng là cơ hội để doanh nghiệp Việt Nam nâng cao năng lực cạnh tranh, tận dụng nguồn lực vô hình để tạo ra giá trị mới, đáp ứng yêu cầu của nền kinh tế số và quá trình chuyển đổi sang mô hình tăng trưởng dựa vào tri thức và đổi mới sáng tạo.