Bảo vệ sáng tạo sở hữu trí tuệ "tài sản vô hình" trước ngã rẽ của nền kinh tế tri thức

Đây không chỉ là một buổi thảo luận chuyên môn, mà còn là tiếng chuông thức tỉnh về tầm quan trọng sống còn của tài sản vô hình đối với sự phát triển bền vững của quốc gia. Được khởi xướng bởi TAT Law Firm, phối hợp cùng Tạp chí Luật sư Việt Nam và Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI), diễn đàn đã quy tụ hàng trăm đại biểu là những nhà lãnh đạo, chuyên gia, luật sư và doanh nghiệp, cùng nhau soi chiếu những thách thức và kiến tạo giải pháp cho nền kinh tế tri thức của Việt Nam.

Diễn đàn được đánh giá là bước khởi đầu quan trọng, cụ thể hóa tinh thần Nghị quyết 68-NQ/TW của Bộ Chính trị về phát triển khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo. Trong bối cảnh toàn cầu hóa và cách mạng công nghiệp 4.0, các loại tài sản vô hình như thương hiệu, dữ liệu, giải pháp kỹ thuật, phần mềm, thuật toán đang dần trở thành nguồn lực then chốt, định hình năng lực cạnh tranh và vị thế của mỗi quốc gia.

Phát biểu khai mạc diễn đàn, Luật sư Trương Anh Tú, Chủ tịch TAT Law Firm, đã đưa ra một hình dung đầy mạnh mẽ: Việt Nam đang bước vào một thời đại mới, nơi tài sản vô hình thực sự là "mỏ vàng" của nền kinh tế. Con số hơn 80 nghìn tỷ USD giá trị tài sản vô hình toàn cầu là minh chứng hùng hồn cho tiềm năng to lớn này.

Tuy nhiên, tại Việt Nam, một nghịch lý đáng suy ngẫm đang tồn tại: nhiều ý tưởng sáng tạo độc đáo vẫn chỉ dừng lại ở dạng phác thảo, chưa được tài chính hóa hoặc bảo vệ đúng mức. Nguyên nhân sâu xa không nằm ở thiếu khả năng sáng tạo, mà ở một thể chế chưa đủ mạnh để tài sản vô hình được định giá, giao dịch, thế chấp và trở thành một tài sản được ngân hàng chấp nhận như những tài sản hữu hình khác.

Luật sư Trương Anh Tú - Chủ tịch TAT Law Firm.

Luật sư Trương Anh Tú nhấn mạnh tinh thần tiên phong của Nghị quyết 68-NQ/TW, một lần đầu tiên gọi đích danh "tài sản vô hình" là nguồn lực then chốt và yêu cầu thể chế hóa đầy đủ quyền sở hữu, quyền định đoạt, cũng như tài chính hóa loại tài sản này. Đồng thời, Nghị quyết 57-NQ/TW cũng củng cố thêm vai trò của thể chế như một lợi thế cạnh tranh chiến lược trong lĩnh vực khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số.

Từ thực tiễn hành nghề, Luật sư Trương Anh Tú thẳng thắn chỉ ra những điểm nghẽn trong hệ thống pháp luật về sở hữu trí tuệ tại Việt Nam. Hệ thống hiện tại vẫn còn phân mảnh, thiếu tính đồng bộ.

Các ngân hàng vẫn chưa sẵn sàng chấp nhận tài sản trí tuệ làm tài sản đảm bảo, cơ chế định giá và bảo hiểm còn bỏ ngỏ, khiến nhiều doanh nghiệp vẫn e ngại trong việc "tài sản hóa" những ý tưởng sáng tạo của mình. Đây là rào cản lớn, ngăn chặn dòng vốn chảy vào đổi mới sáng tạo.

Ông đề xuất cần có những thay đổi mang tính đột phá: ghi nhận quyền sở hữu trí tuệ như một loại tài sản có thể hạch toán, góp vốn, thế chấp. Song song với đó là hình thành một thị trường định giá và giao dịch tài sản trí tuệ chuyên nghiệp, bao gồm trung tâm định giá quốc gia, sàn giao dịch sở hữu trí tuệ và quỹ đầu tư mạo hiểm dựa trên IP.

Bên cạnh việc "tài chính hóa" tài sản vô hình, Luật sư Trương Anh Tú cũng đặc biệt nhấn mạnh sự cần thiết phải kiện toàn hệ thống bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ, trong đó trọng tâm là việc thành lập tòa án chuyên trách về sở hữu trí tuệ, cùng với cơ chế thi hành án minh bạch, nghiêm minh. Ông đúc kết bằng một khẳng định sâu sắc: "Sáng tạo không được bảo vệ thì cũng chỉ là một ý tưởng chờ bị đánh cắp. Tài sản vô hình là 'đất đai' của nền kinh tế số. Nếu không làm chủ, chúng ta sẽ bị chiếm dụng."

Tài sản vô hình “mỏ vàng” bị bỏ quên: Việt Nam có kịp nắm giữ chủ quyền trong kỷ nguyên số?

Tiếp nối những phân tích sâu sắc, Luật sư Mai Thị Thảo, Phó Giám đốc TAT Law Firm, đã đưa ra một cái nhìn thực tế về những khó khăn mà khu vực kinh tế tư nhân đang đối mặt. Bà khẳng định doanh nghiệp tư nhân là động lực tăng trưởng, nhưng lại thường xuyên phải vật lộn trong "cuộc chiến khốc liệt" để bảo vệ thương hiệu của mình.

Luật sư Mai Thị Thảo - Phó Giám đốc TAT Law Firm chia sẻ tại diễn đàn.

Những ví dụ điển hình như vụ tranh chấp Nhựa Bình Minh hay gạo ST25 là lời nhắc nhở đắt giá về việc thương hiệu Việt dễ bị xâm phạm, trong khi hành trình đòi lại công lý lại thường kéo dài, phức tạp và tiêu tốn nguồn lực.

Luật sư Mai Thị Thảo chỉ ra rằng, các quy định pháp luật đôi khi chưa theo kịp tốc độ sáng tạo của doanh nghiệp, và chế tài xử phạt vẫn chưa đủ sức răn đe. Đặc biệt, phần lớn doanh nghiệp nhỏ và vừa (SME) – chiếm tới 95% tổng số doanh nghiệp – lại càng yếu thế bởi thiếu nguồn lực pháp lý và tài chính cần thiết.

Để thay đổi tình hình này, bà kiến nghị một hệ thống chính sách mạnh mẽ hơn. Trong đó có việc áp dụng cơ chế bồi thường mang tính trừng phạt đối với các hành vi xâm phạm nghiêm trọng, thành lập hệ thống tòa chuyên trách về sở hữu trí tuệ với đội ngũ thẩm phán am hiểu và có khả năng ban hành án lệ. Bà cũng đề xuất mở rộng các tổ chức giám định sở hữu trí tuệ độc lập để giải quyết "nút thắt cổ chai" trong quá trình tố tụng.

Ngoài ra, việc thiết lập Quỹ hỗ trợ pháp lý sở hữu trí tuệ cho SME và startup theo mô hình hợp tác công – tư, cùng với việc tăng cường truyền thông và giáo dục cộng đồng để người tiêu dùng trở thành tuyến đầu bảo vệ thương hiệu, cũng là những giải pháp được Luật sư Thảo đặc biệt quan tâm, nhằm tạo dựng một hệ sinh thái lành mạnh cho đổi mới sáng tạo.

Tại diễn đàn về thể chế hóa đổi mới sáng tạo, tiếng nói đầy trăn trở của Công ty Cổ phần Nhựa Bình Minh đã gây nhiều suy ngẫm, phơi bày thực trạng nhức nhối: thương hiệu gần 50 năm tuổi của họ đang bị xâm phạm một cách ngang nhiên.

Đại diện Nhựa Bình Minh cho biết, doanh nghiệp liên tục phải đối mặt với tình trạng nhãn hiệu bị sao chép hoặc biến tấu tinh vi. Có khi chỉ cần thêm bớt vài ký tự gắn với chữ "Bình Minh", sản phẩm giả mạo đã xuất hiện trên thị trường, gây nhầm lẫn cho người tiêu dùng và ảnh hưởng nghiêm trọng đến uy tín thương hiệu.

Câu hỏi nhức nhối được đại diện công ty đặt ra: “Tại sao một thương hiệu lớn, đã được đăng ký hợp pháp và có lịch sử gần nửa thế kỷ, lại có thể dễ dàng bị ‘đánh cắp’ và tồn tại song song trên thị trường? Và tại sao chúng tôi, những người tạo dựng nên thương hiệu này, lại phải liên tục chứng minh mình là... chính mình?”

Đây không chỉ là nỗi niềm riêng của Nhựa Bình Minh, mà còn là tiếng lòng chung của nhiều thương hiệu Việt đang ngày đêm vật lộn với hàng giả, hàng nhái.

Theo Nhựa Bình Minh, hệ thống pháp luật Việt Nam không thiếu quy định, nhưng cơ chế thực thi lại tồn tại nhiều bất cập. Các biện pháp xử lý chưa đủ sức răn đe, dẫn đến quyền lợi hợp pháp của doanh nghiệp không được bảo vệ kịp thời.

Để tháo gỡ, doanh nghiệp kiến nghị nhiều giải pháp: thành lập tòa án chuyên trách về sở hữu trí tuệ, tăng cường chế tài xử phạt, áp dụng các biện pháp khẩn cấp tạm thời nhằm ngăn chặn vi phạm từ sớm. Đặc biệt, Nhựa Bình Minh nhấn mạnh sự cần thiết của một trung tâm hỗ trợ sở hữu trí tuệ – như một “lá chắn mềm” bảo vệ thương hiệu Việt trước những cuộc tấn công dai dẳng từ hàng giả, hàng nhái.

Đại diện Nhựa Bình Minh chia sẻ về những thách thức khi  doanh nghiệp đối mặt với thương hiệu bị xâm phạm.

Từ góc độ nghiên cứu, Tiến sĩ Phạm Minh Huyền, Phó Trưởng Bộ môn Luật Sở hữu trí tuệ, Đại học Luật Hà Nội, đánh giá cao việc thành lập Tòa Sở hữu trí tuệ tại Hà Nội và TP Hồ Chí Minh là một bước tiến lớn. Tuy nhiên, bà cũng thẳng thắn chỉ ra những khoảng trống cần lấp đầy, như việc tòa án hiện chưa có thẩm quyền hình sự, thiếu tiêu chuẩn nhân sự rõ ràng và quy trình chuyên biệt để giải quyết tranh chấp. So sánh với kinh nghiệm quốc tế,

Tiến sĩ Phạm Minh Huyền đề xuất Việt Nam cần bổ sung thẩm quyền hình sự, quy định biên chế tối thiểu, đào tạo chuyên sâu và ứng dụng công nghệ trong tố tụng. "Một cơ chế tài phán đầy đủ và chuyên nghiệp sẽ là chìa khóa bảo vệ quyền sáng tạo, khuyến khích đổi mới và nâng cao uy tín quốc gia trên trường quốc tế", bà Huyền khẳng định.

Cùng chung quan điểm về nền kinh tế số, Tiến sĩ Vũ Ngọc Dương, Trường Đại học Luật Hà Nội, chỉ rõ vai trò của các loại tài sản mới như dữ liệu số, crypto, NFT – những tài sản đã được luật hóa ở nhiều quốc gia. Dù Việt Nam đã có Luật Công nghiệp Công nghệ số 2025, nhưng vẫn còn những "vùng xám pháp lý" cần được làm rõ. Ông kiến nghị ban hành nghị định hướng dẫn cụ thể về crypto, NFT, giảm chi phí tuân thủ dữ liệu cho startup và đào tạo nhân lực sở hữu trí tuệ gắn với AI, blockchain.

Diễn đàn cũng nhận được những đóng góp giá trị từ Tiến sĩ Trần Văn Tùng, nguyên Thứ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ. Ông nhắc lại bài học đắt giá từ thương vụ chuyển nhượng nhãn hiệu kem đánh răng P/S để khẳng định giá trị to lớn của thương hiệu. Ông kêu gọi doanh nghiệp cần coi sở hữu trí tuệ là một chiến lược phát triển cốt lõi, không chỉ dừng lại ở việc đăng ký bảo hộ mà còn phải biết định giá, góp vốn, thế chấp và chuyển nhượng.

Đồng thời, ông khuyến nghị doanh nghiệp cần chủ động xây dựng bộ phận phụ trách tài sản trí tuệ, đăng ký bảo hộ trong và ngoài nước, và gắn kết nghiên cứu – phát triển với việc khai thác tài sản trí tuệ. Đặc biệt, Nhà nước cần có những chính sách hỗ trợ mạnh mẽ hơn để khuyến khích doanh nghiệp tham gia sâu rộng vào hệ sinh thái đổi mới sáng tạo.

Từ nhiều góc nhìn khác nhau, một điểm chung đã được thống nhất tại diễn đàn: muốn khuyến khích đổi mới sáng tạo, phải có một thể chế mạnh để bảo vệ quyền sáng tạo. Đây không chỉ là câu chuyện pháp lý đơn thuần, mà còn là điều kiện tiên quyết để doanh nghiệp Việt yên tâm đầu tư, hội nhập và tự tin cạnh tranh trên trường toàn cầu.

Diễn đàn “Thể chế hoá đổi mới sáng tạo – Bảo vệ tài sản vô hình theo tinh thần Nghị quyết 68-NQ/TW” vì vậy không chỉ là nơi trao đổi học thuật, mà là khởi đầu cho một cuộc cải cách thể chế toàn diện: xây dựng thị trường giao dịch tài sản trí tuệ, hoàn thiện Tòa Sở hữu trí tuệ với thẩm quyền đầy đủ, tăng cường bảo vệ thương hiệu và hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa, và lấp đầy những khoảng trống pháp lý của nền kinh tế số.

Kết thúc diễn đàn, các chuyên gia cùng nhau khẳng định một tầm nhìn chiến lược: "Quyền sáng tạo chính là chủ quyền mềm của quốc gia. Nếu không có thể chế đủ mạnh, thương hiệu Việt sẽ còn bị đánh cắp. Nhưng nếu sáng tạo được bảo vệ, Việt Nam sẽ bứt phá trong kỷ nguyên kinh tế tri thức." Đây là lời hiệu triệu mạnh mẽ, là kim chỉ nam cho một Việt Nam vững mạnh dựa trên trí tuệ và sự đổi mới.