Dạy con cách quan sát, thử nghiệm, sai và làm lại

Trong giáo dục hiện đại, các nhà tâm lý học và nhà giáo dục học đều nhấn mạnh rằng “học tập thực sự diễn ra khi con người được phép thử – sai – và sửa”. Đối với trẻ nhỏ, khả năng quan sát, thử nghiệm, sai và làm lại không chỉ là một chuỗi hành động, mà là cơ chế hình thành tư duy khoa học và năng lực học tập suốt đời.

Theo lý thuyết “Học qua trải nghiệm” (Experiential Learning Theory) của David Kolb, quá trình học tập hiệu quả bao gồm bốn giai đoạn, trải nghiệm cụ thể, quan sát phản chiếu, khái quát hóa và thử nghiệm lại. Khi trẻ được khuyến khích quan sát, đặt câu hỏi, thử nghiệm, rồi tự điều chỉnh sau mỗi sai sót, não bộ hình thành các kết nối thần kinh sâu hơn, giúp trẻ hiểu bản chất vấn đề thay vì ghi nhớ máy móc.

Nhiều nghiên cứu của Đại học Harvard và Stanford cũng chỉ ra rằng, những đứa trẻ được khuyến khích thử nghiệm và chấp nhận sai lầm có khả năng sáng tạo cao hơn, tư duy linh hoạt hơn và ít sợ thất bại hơn khi trưởng thành. Trẻ học được cách chuyển từ “tư duy cố định” (sợ sai, ngại thử) sang “tư duy phát triển” (xem sai lầm là bước đệm để tiến bộ) một năng lực cốt lõi mà tiến sĩ Carol Dweck (Đại học Stanford) gọi là growth mindset.

Trong bối cảnh Việt Nam, nơi giáo dục truyền thống vẫn đề cao kết quả và sự “đúng chuẩn”, việc tạo không gian cho trẻ được sai và làm lại càng trở nên quan trọng. Một nghiên cứu của Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam (2022) cho thấy, hơn 60% học sinh tiểu học sợ bị phê bình khi trả lời sai trước lớp, dẫn đến xu hướng “chọn im lặng” thay vì đặt câu hỏi. Điều này cản trở quá trình hình thành tư duy phản biện và sáng tạo.

Vì vậy, cha mẹ và thầy cô cần thay đổi cách tương tác với trẻ. Thay vì vội vàng sửa lỗi, hãy đặt câu hỏi gợi mở; “Con nghĩ vì sao điều này chưa đúng?”, “Nếu làm lại, con sẽ thử cách nào khác?”. Chính những câu hỏi đó giúp trẻ phát triển năng lực tự đánh giá một kỹ năng nền tảng trong học tập chủ động.

Ở cấp độ thực hành, cha mẹ có thể áp dụng nguyên tắc “3T”: Thử – Thất bại – Thử lại. Trong sinh hoạt hằng ngày, hãy để trẻ tự thực hiện các hoạt động nhỏ: trồng cây, nấu ăn, lắp ráp, làm thí nghiệm đơn giản. Khi trẻ làm sai, không nên trách móc mà nên cùng con phân tích nguyên nhân, khuyến khích điều chỉnh và thử lại. Quá trình ấy nuôi dưỡng khả năng kiên trì, tự tin và tư duy giải quyết vấn đề.

Một yếu tố không kém phần quan trọng là cha mẹ làm gương trong cách đối diện sai lầm. Khi người lớn dám thừa nhận “Hôm nay bố quên mất việc này, lần sau bố sẽ ghi chú cẩn thận hơn”, trẻ học được rằng sai lầm không phải là thất bại mà là cơ hội cải thiện.

Trong bối cảnh giáo dục định hướng phát triển năng lực, việc dạy trẻ “quan sát – thử nghiệm – sai – và làm lại” chính là trao cho con công cụ học hỏi suốt đời. Khi trẻ biết rút kinh nghiệm từ chính trải nghiệm của mình, các em không chỉ giỏi hơn trong học tập mà còn vững vàng hơn trong cuộc sống bởi điều quan trọng không phải là tránh sai lầm, mà là biết cách đứng dậy sau mỗi lần vấp ngã.