Khi nhắc đến khoa học, nhiều người thường nghĩ đến những phòng thí nghiệm vô trùng, các ống nghiệm thủy tinh và những nhà nghiên cứu khoác áo trắng. Thế nhưng, phía sau những hình dung quen thuộc ấy là một thế giới đầy thử thách, nơi khoa học được thúc đẩy bởi lòng can đảm, sự kiên trì và đôi khi là cả sự bướng bỉnh đến cùng cực.

Năm 2025, các nhà khoa học tiếp tục làm việc trong bối cảnh thế giới đầy biến động. Nhưng chính trong những phòng thí nghiệm, phòng họp và hành lang chính trị ấy, họ đã kiên định theo đuổi sự thật và tạo nên những đột phá mang tính định hình tương lai.

“Danh sách năm nay tôn vinh tinh thần khám phá biên giới mới, các đột phá y học triển vọng, nỗ lực bảo vệ liêm chính khoa học và những quyết sách giúp cứu sống con người”, ông Brendan Maher, biên tập viên chuyên đề của Nature, chia sẻ.

Tony Tyson với cỗ máy nhìn xuyên vũ trụ

Năm 2025 chứng kiến những khám phá khoa học vượt qua giới hạn của tri thức. Một trong những cột mốc ấn tượng nhất là dự án kính thiên văn tại Đài quan sát Vera Rubin ở Chile chính thức đi vào vận hành.

Với kinh phí 810 triệu USD và sở hữu thiết kế phức tạp bậc nhất trong lịch sử ngành thiên văn học, dự án này được cho là sẽ tạo ra một “bộ phim” vũ trụ khổng lồ với chuỗi hình ảnh liên tục, hé lộ những bí mật về vật chất tối, lập bản đồ dải ngân hà cũng như giúp mở rộng hiểu biết của nhân loại về cấu trúc vũ trụ.

Người đứng sau thành tựu này là nhà vật lý Tony Tyson. Ở tuổi 85, ông đã có thể chứng kiến giấc mơ kéo dài ba thập kỷ của mình thành hiện thực, và chứng minh được rằng canh bạc đầy rủi ro của ông đã thành công.

Mengran Du và những khám phá nơi sâu thẳm đại dương

Nếu như khám phá của Tyson hướng lên bầu trời thì nhà khoa học địa chất người Trung Quốc Mengran Du lại hướng xuống nơi sâu nhất của Trái đất.

Cô cùng tàu lặn Fendouzhe đã chạm độ sâu 9.000 mét tại rãnh Kuril–Kamchatka và tìm thấy một hệ sinh thái hoàn toàn mới chưa từng được mô tả: các loài giun ống và sinh vật chân bụng sống nhờ “sự rò rỉ lạnh” của khí mê-tan và hydro sunfua.

Phát hiện này làm thay đổi hiểu biết về sự sống nơi đáy đại dương, những vùng tối còn nhiều điều bí ẩn chờ khám phá.

Yifat Merbl với những khám phá mới cấp độ tế bào

Nhà sinh học hệ thống Yifat Merbl đã khám phá ra một lớp phòng vệ miễn dịch hoàn toàn mới nằm trong proteasome, nơi được xem là “khu tái chế protein” của tế bào.

Thay vì chỉ phá hủy protein, proteasome còn có thể tạo ra các đoạn peptide có khả năng kháng khuẩn với hàng nghìn peptide đã được nhóm xác định. Phát hiện này đã mở ra hướng nghiên cứu mới cho phát triển kháng sinh và tăng cường hiểu biết về hệ miễn dịch.

Sarah Tabrizi, người thắp hy vọng cho bệnh Huntington

Trong nhiều thập kỷ, việc chẩn đoán mắc bệnh Huntington đồng nghĩa với một bản án tử chậm rãi không thể tránh khỏi. Thế nhưng những thử nghiệm lâm sàng do nhà thần kinh học Sarah Tabrizi dẫn dắt đang thay đổi điều đó. 

Liệu pháp gen AMT-130 giúp “tắt” protein gây bệnh bằng cách sử dụng virus làm phương tiện vận chuyển. Kết quả năm nay cho thấy tốc độ tiến triển bệnh giảm tới 75% ở nhóm được điều trị, đặt dấu mốc mang tính lịch sử sau nhiều năm thất bại của lĩnh vực này.

KJ Muldoon, biểu tượng cho tương lai y học cá thể hóa

Cậu bé 1 tuổi KJ Muldoon là nhân vật trẻ nhất từng xuất hiện trong danh sách Nature's 10. Sinh ra với chứng thiếu hụt CPS1, một căn bệnh di truyền hiếm gặp thường tử vong khi còn rất sớm.

Thế nhưng KJ đã trở thành người đầu tiên trên thế giới được điều trị bằng liệu pháp chỉnh sửa gen CRISPR “thiết kế riêng” cho chính một lỗi duy nhất trong DNA của mình.

Sau 6 tháng phát triển và điều trị, KJ hiện ở nhà, ăn uống, vui cười và lớn lên từng ngày, trở thành minh chứng sống động cho tương lai của y học chính xác.

Precious Matsoso, “kiến trúc sư” của hiệp ước đại dịch toàn cầu

Trong bối cảnh thế giới muốn quên đi đại dịch Covid-19, bà Precious Matsoso, cựu quan chức y tế Nam Phi, lại kiên trì đối mặt với ký ức đó để giúp các quốc gia chuẩn bị tốt hơn cho tương lai.

Việc đàm phán một hiệp ước toàn cầu vốn là việc khó, thế nhưng bà đã đồng chủ trì các cuộc đàm phán giữa hơn 190 quốc gia để dẫn đến sự đồng thuận về một hiệp ước đại dịch toàn cầu đầu tiên vào tháng 4 vừa qua.

Với phong thái ngoại giao kiên nhẫn, đôi khi là cả việc hát nhạc Beatles để xua tan căng thẳng giữa các đại biểu, bà Matsoso đã đưa vào hiệp ước quy định mang tính bước ngoặt: các công ty dược phải cung cấp ít nhất 20% vaccine và thuốc cho WHO để phân phối. Nỗ lực của bà đã tạo ra một khuôn khổ nhằm đảm bảo rằng sinh mạng con người không còn phụ thuộc vào địa lý hay mức thu nhập quốc gia.

Luciano Moreira với dự án nuôi muỗi cứu người

Thay vì tiêu diệt muỗi, Luciano Moreira lại... nuôi chúng. Tại Curitiba (Brazil), ông vận hành một cơ sở khổng lồ sản xuất tới 80 triệu trứng muỗi mỗi tuần. Đây là những con muỗi Aedes aegypti, mang trong mình vi khuẩn Wolbachia giúp ngăn ngừa sự lây lan của virus sốt xuất huyết.

Từng bị hoài nghi và chế nhạo, Moreira kiên trì theo đuổi mô hình thả “wolbitos” ra môi trường tự nhiên. Và chiến lược này đã thành công khi số ca sốt xuất huyết tại các khu vực thử nghiệm giảm tới 89%.

Giờ đây, chiến lược của ông được triển khai trên quy mô quốc gia, biến một ý tưởng từng bị xem là hoang đường thành giải pháp y tế công cộng hiệu quả.

Susan Monarez, người bảo vệ cho y tế công cộng

Nhậm chức giám đốc CDC giữa lúc cơ quan này bị cuốn vào nhiều tranh cãi, bà Susan Monarez chỉ có chưa đầy một tháng để chuẩn bị cho cơn bão chính trị ập tới. Nhà sinh vật học và miễn dịch đã từ chối việc sa thải các nhà khoa học hàng đầu và phê duyệt các vaccine không đủ bằng chứng khoa học.

Dù bị sa thải nhưng bà đã trở thành biểu tượng của cuộc chiến bảo vệ tính liêm chính trong y tế công cộng, nơi đôi khi điều can đảm nhất là kiên quyết đứng về phía sự thật.

Achal Agrawal, người bóc trần bê bối học thuật

Nếu như bà Monarez đối đầu với áp lực chính trị thì nhà toán học ứng dụng Achal Agrawal lại phải đối diện một cuộc chiến khác: nạn đạo văn và gian lận dữ liệu trong các trường đại học Ấn Độ.

Không nhận được sự ủng hộ từ giới chức quản lý, Agrawal quyết định nghỉ việc để toàn tâm cho cuộc chiến bảo vệ tính minh bạch trong khoa học. Ông lập ra nền tảng India Research Watch, sử dụng dữ liệu để theo dõi số lượng bài báo bị thu hồi và phơi bày sai phạm trong nghiên cứu.

Những nỗ lực bền bỉ ấy cuối cùng đã buộc chính phủ phải hành động. Từ tháng 8, Ấn Độ áp dụng hệ thống xếp hạng mới, phạt nặng các cơ sở có tỷ lệ thu hồi bài báo cao. Đây là một thay đổi có dấu ấn trực tiếp của Agrawal.

Liang Wenfeng, người phá vỡ trật tự AI toàn cầu

Trong cuộc đua trí tuệ nhân tạo, sự đột phá năm nay không đến từ Thung lũng Silicon mà từ một cựu chuyên gia phân tích tài chính bí mật ở Hàng Châu tên là Liang Wenfeng.

Công ty của ông, DeepSeek, đã phát hành "R1", một mô hình suy luận AI có thể sánh ngang với những hệ thống mạnh nhất của Mỹ nhưng lại có chi phí đào tạo thấp hơn rất nhiều. Nhưng điều gây sốc nhất là Liang đã công bố mô hình dưới dạng “trọng lượng mở”, cho phép cộng đồng truy cập miễn phí.

Quyết định này thách thức sự thống trị của các ông lớn công nghệ và mở ra kỷ nguyên minh bạch mới trong phát triển AI.