Trong đời sống hằng ngày, hiếm ai thừa nhận nhưng đa số chúng ta đều có một phản xạ vô thức: nhìn vào khuôn mặt để đoán tính cách, năng lực, thậm chí là… mức độ thông minh của người đối diện. Trong số những định kiến phổ biến nhất, "mặt dài trông thông minh", "mặt ngắn trông kém lanh lợi" là kiểu phán xét đã tồn tại rất lâu. Nhưng khoa học hiện đại lại đang bước vào cuộc "giải oan" cho những người mang gương mặt ngắn: không hề có bằng chứng thuyết phục nào cho thấy họ kém thông minh hơn người khác.

Phán xét từ cái nhìn đầu tiên, nhưng dựa vào đâu?

Nhiều nghiên cứu tâm lý xã hội cho thấy khi người quan sát chỉ nhìn ảnh chân dung và đánh giá trí tuệ, họ thường cho điểm cao hơn cho khuôn mặt dài hơn, thon hơn, hoặc có chiều cao mặt lớn. Đây không phải sự thật về trí thông minh, mà là một phản ứng tự động của não bộ, thứ được gọi là "perceived intelligence" (trí thông minh theo cảm nhận).

Việc này giống như khi ta thấy một người đeo kính và lập tức nghĩ họ "học giỏi", hoặc thấy người có dáng đi chậm rãi thì bị gán là "trầm tư, chín chắn". Tất cả đều là suy đoán mang tính trực quan, hình thành từ văn hóa, phim ảnh, sách vở và những khuôn mẫu xã hội ăn sâu trong vô thức.

Ảnh minh họa

Khoa học nói gì về trí thông minh thật?

Khi các nhà khoa học đưa các đánh giá trực quan này so sánh với IQ đo khách quan, kết quả lại hoàn toàn khác:

- Một số nghiên cứu với mẫu lớn ghi nhận mối liên hệ cực nhỏ giữa chiều cao khuôn mặt và IQ.

- Nhiều nghiên cứu khác không tìm thấy bất kỳ mối liên hệ đáng kể nào.

- Không có nghiên cứu uy tín nào kết luận rằng người mặt ngắn kém thông minh.

Nói cách khác: gương mặt dài chỉ khiến người khác nghĩ bạn thông minh hơn, nhưng không chứng minh bạn thực sự thông minh hơn.

Vì sao người mặt ngắn lại hay bị đánh giá thấp?

Có ba nguyên nhân chính:

1. Hiệu ứng hào quang (Halo effect)

Con người có xu hướng từ một đặc điểm hình thức suy ra cả phẩm chất bên trong. Nếu một khuôn mặt không khớp với "khuôn mẫu trí thức" trong vô thức, người quan sát dễ đánh giá thấp, dù thực tế không liên quan.

2. Ảnh hưởng từ phim ảnh và truyền thông

Nhân vật phản diện, hài hước, hoặc "ngốc nghếch" trong nhiều bộ phim thường được tạo hình với khuôn mặt tròn, rộng hoặc ngắn để tạo hiệu ứng thị giác. Điều này dần hình thành định kiến sai lệch.

3. Não người thích những gì "quen thuộc"

Trong nhiều nền văn hóa, biểu tượng về người trí thức gắn liền với khuôn mặt dài, mũi cao, ánh nhìn sâu, dẫn đến việc bộ não tự động gắn "mặt dài = thông minh" mà không cần cân nhắc lý trí.

Giải oan cho người mặt ngắn: Trí tuệ nằm ở não bộ, không nằm ở… tỉ lệ khuôn mặt

Điều quan trọng nhất từ các phân tích hiện có là: trí thông minh có nền tảng ở di truyền, môi trường, giáo dục, kích thích nhận thức… chứ không nằm trong hình dáng khuôn mặt.

Một người mặt ngắn, mặt rộng hay mặt tròn không nói lên bất cứ điều gì về khả năng tư duy, sự lanh lợi hay năng lực giải quyết vấn đề. Điều duy nhất mà khuôn mặt có thể gây ra là định kiến, thứ mà khoa học đang nỗ lực gỡ bỏ.

Đã đến lúc từ bỏ "khoa học nhìn mặt"

Trong một xã hội đề cao sự tôn trọng và cơ hội bình đẳng, việc phán xét trí tuệ qua ngoại hình không chỉ sai lệch mà còn có thể tạo ra bất công, nhất là với trẻ em. Một đứa trẻ mặt dài không mặc định thông minh; một đứa trẻ mặt ngắn càng không đáng bị xem nhẹ.

Khoa học hiện đại đã chỉ ra rõ ràng: không có khuôn mặt nào định nghĩa trí thông minh. Điều quyết định năng lực của một người vẫn luôn nằm ở bên trong, cách họ tư duy, học hỏi, nỗ lực và trưởng thành.