Thạc sĩ Phạm Thị Lý

Hơn một thập kỷ qua, hành trình khoa học của Thạc sĩ Phạm Thị Lý gắn liền với một câu hỏi xuyên suốt: làm thế nào để khoa học công nghệ thực sự trở thành công cụ của người nông dân. Từ công nghệ truy xuất nguồn gốc đến các mô hình nông nghiệp hữu cơ, dược liệu dưới tán rừng, những gì bà theo đuổi không nằm trên giấy, mà được kiểm chứng bằng hiệu quả sản xuất và sinh kế bền vững của cộng đồng.

Sinh năm 1968 tại xã Việt Hùng, huyện Đông Anh (cũ), Hà Nội, bà Phạm Thị Lý lớn lên trong không gian nông thôn gắn bó mật thiết với ruộng đồng và chăn nuôi. Xuất phát điểm ấy hình thành trong bà sự nhạy cảm đặc biệt với những khó khăn của người làm nông những người chịu nhiều rủi ro nhất trong chuỗi giá trị nhưng lại hưởng lợi ít nhất.

Tháng 8-2013, từ nguồn vốn khởi đầu chỉ 200 triệu đồng, bà cùng các cộng sự thành lập Trung tâm Doanh nghiệp hội nhập và Phát triển (IDE), một đơn vị khoa học công nghệ ngoài công lập. Thay vì chọn các đề tài thuần nghiên cứu, IDE tập trung khảo sát nhu cầu thực tế của doanh nghiệp nhỏ và vừa, đặc biệt trong bối cảnh hội nhập và áp lực minh bạch thị trường ngày càng gia tăng.

Bước ngoặt quan trọng đến vào giai đoạn 2014–2015, khi bà Phạm Thị Lý phát minh “Quy trình xác thực chống hàng giả”, được Cục Sở hữu trí tuệ cấp bằng độc quyền sáng chế với tên thương mại CheckVN. Đây là một trong những nền tảng công nghệ truy xuất nguồn gốc sớm của Việt Nam, cho phép kết nối trực tiếp giữa người sản xuất, cơ quan quản lý và người tiêu dùng.

Quy trình xác thực chống giả CheckVN được Cục Sở hữu trí tuệ cấp bằng độc quyền sáng chế với tên thương mại CheckVN

CheckVN không chỉ giải quyết bài toán kỹ thuật chống hàng giả, mà đặt nền móng cho minh bạch thông tin sản phẩm yếu tố ngày càng mang tính quyết định trong nông nghiệp và thực phẩm. Đến nay, công nghệ này đã được triển khai tại 12 tỉnh, thành phố, ứng dụng cho hơn 4.000 doanh nghiệp ở 41 địa phương, bảo vệ thương hiệu cho trên 20.000 sản phẩm nông sản, thực phẩm.

Từ năm 2019, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) đã thí điểm và chính thức vận hành hệ thống truy xuất nguồn gốc dựa trên nền tảng CheckVN. Việc tuân thủ các tiêu chuẩn TCVN và GS1 giúp nông sản Việt Nam từng bước đáp ứng yêu cầu của chuỗi cung ứng toàn cầu. CheckVN cũng được trao Giải thưởng Sáng tạo khoa học công nghệ Việt Nam (Vifotech) năm 2016, được các cơ quan chuyên môn thẩm định, đánh giá về tính bảo mật và chuẩn hóa công nghệ.

Không dừng lại ở truy xuất nguồn gốc, năm 2020, bà Lý tiếp tục cùng cộng sự phát triển “Hệ thống kiểm soát nguồn gốc thực phẩm ở cấp độ dành cho nhà quản lý và người dùng”, được cấp Bằng độc quyền giải pháp hữu ích năm 2023. Phiên bản nâng cấp này mở rộng khả năng số hóa dữ liệu doanh nghiệp, trong đó Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) là một trong những đơn vị đầu tiên ứng dụng, góp phần xây dựng hệ thống dữ liệu liên thông và thúc đẩy thanh toán không dùng tiền mặt.

Song song với công nghệ số, bà Phạm Thị Lý sớm nhận ra rằng bài toán nông nghiệp không chỉ nằm ở thị trường, mà còn ở môi trường và sức khỏe. Từ năm 2017–2018, bà và cộng sự nghiên cứu, sáng chế chế phẩm vi sinh xử lý chất thải hữu cơ trong chăn nuôi, kết hợp xây dựng mô hình Hợp tác xã Nông nghiệp hữu cơ Tiên Dương. Từ đây hình thành chuỗi liên kết “5 nhà” gồm quản lý, khoa học, sản xuất, phân phối và tiêu dùng.

Khi áp dụng mô hình này, người nông dân giảm chi phí đầu vào, tăng giá trị sản phẩm và quan trọng hơn là hạn chế tiếp xúc với hóa chất độc hại, cải thiện chất lượng đất và nước. Những thay đổi đó góp phần phá vỡ tư duy sản xuất ngắn hạn, hướng đến nông nghiệp an toàn và bền vững.

Ở một hướng khác, bà Lý dành nhiều tâm huyết cho nghiên cứu và bảo tồn dược liệu bản địa. Từ việc bảo tồn loài sâm Nhất Dương Sinh một loài được thế giới công nhận năm 2021 bà và cộng sự mở rộng sang nghiên cứu hệ sinh thái dược liệu đa tầng dưới tán rừng. Cách tiếp cận này dựa trên nguyên lý cộng sinh tự nhiên, coi rừng là một hệ thống hoàn chỉnh chứ không phải tập hợp cây trồng đơn lẻ.

Nhà khoa học, Thạc sỹ Phạm Thị Lý được vinh danh với 4 sáng chế, 3 giải pháp hữu ích áp dụng cho nông nghiệp

Từ nhận thức “thiên nhiên không tạo ra dược liệu đơn lẻ”, mô hình trồng – bảo tồn – khai thác dược liệu theo cấu trúc rừng được hình thành. Trà hoa vàng, Nhất huyết mộc, Nhất bạch ngọc… được phát triển trong cùng một hệ sinh thái, vừa bảo tồn đa dạng sinh học, vừa tạo sinh kế ổn định cho người dân.

Tại xã Trung Giã (Hà Nội), mô hình trồng và bảo tồn trà hoa vàng đã thu hút hơn 1.700 hộ dân tham gia từ cuối năm 2024 đến nay, góp phần tạo việc làm và giảm nghèo bền vững. Với bà Lý, đây không phải là “mô hình” do con người áp đặt, mà là sự trở về với cấu trúc tự nhiên của rừng. “Tôi chỉ học theo rừng. Khi trả lại đúng cấu trúc tự nhiên, đất hồi sinh, rừng hồi sinh và người nông dân có sinh kế bền vững”, bà Lý chia sẻ.

Tháng 10/2025, bà cùng Giáo sư Phan Văn Trường và nhiều nhà khoa học, trí thức trẻ phát động chương trình “Nhất huyết mộc – Tủ thuốc xanh cho gia đình bạn”, hướng tới đưa cây dược liệu vào không gian sống đô thị, lan tỏa tư duy chăm sóc sức khỏe từ tự nhiên.

Với những đóng góp đó, Thạc sĩ Phạm Thị Lý là nhà khoa học nữ đầu tiên của Việt Nam có sáng chế trong lĩnh vực công nghệ số. Bà được vinh danh “Phụ nữ Thủ đô tiêu biểu” năm 2019, và nhận danh hiệu “Nhà khoa học của nhà nông” năm 2024. Các sản phẩm do Hợp tác xã Nông nghiệp hữu cơ Tiên Dương phát triển đã đạt nhiều chứng nhận OCOP, được thị trường đón nhận.

Điều bà để lại không chỉ là doanh thu từ chuyển giao công nghệ, mà là một cách tiếp cận khoa học lấy người nông dân làm trung tâm. Hành trình của bà cho thấy, khi khoa học xuất phát từ thực tiễn và trách nhiệm xã hội, nó có thể tạo ra những thay đổi bền vững cho nông nghiệp và cộng đồng.