Ảnh minh họa: ITN

Theo định hướng mới, mạng lưới tổ chức khoa học và công nghệ (KH&CN) công lập sẽ được cơ cấu thành 3 cấp quản lý, gồm: trực thuộc Chính phủ, trực thuộc các bộ, ngành và trực thuộc UBND cấp tỉnh. Cách sắp xếp này nhằm khắc phục tình trạng phân tán, chồng chéo, đồng thời nâng cao hiệu quả nghiên cứu, ứng dụng và chuyển giao công nghệ phục vụ phát triển đất nước.

Ở cấp cao nhất, hai đơn vị trực thuộc Chính phủ là Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam và Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam giữ vai trò nòng cốt. Hai viện này tập trung nghiên cứu cơ bản, chiến lược và chính sách, đồng thời đảm nhận các nhiệm vụ khoa học và công nghệ trọng điểm quốc gia. Đây cũng là nơi giải quyết những bài toán lớn, có tính dẫn dắt, định hướng sự phát triển KH&CN lâu dài.

Cấp thứ hai gồm các tổ chức KH&CN trực thuộc bộ, cơ quan ngang bộ. Dự kiến cơ cấu sẽ có 12 viện nghiên cứu chiến lược, chính sách ngành; 27 tổ chức phát triển, ứng dụng và chuyển giao công nghệ theo mô hình đa ngành, đa lĩnh vực; 4 tổ chức cấp đặc biệt trong các lĩnh vực then chốt như năng lượng nguyên tử, nông nghiệp, lâm nghiệp, thủy lợi; cùng một tổ chức đặc thù về toán học. Ngoài ra, mỗi bộ, ngành được khuyến khích thành lập ít nhất một trung tâm đổi mới sáng tạo nhằm gắn kết nghiên cứu với sản xuất, kinh doanh.

Ở cấp địa phương, UBND các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương sẽ quản lý 34 tổ chức hỗ trợ doanh nghiệp, chuyển giao công nghệ, vườn ươm khởi nghiệp, định hướng phát triển thành trung tâm đổi mới sáng tạo. Riêng Hà Nội và TP.HCM sẽ có thêm hai tổ chức chuyên trách nghiên cứu chiến lược, chính sách phát triển kinh tế - xã hội phù hợp đặc thù đô thị lớn.

Theo kế hoạch, đến năm 2030, Việt Nam sẽ hình thành từ 15 đến 20 tổ chức KH&CN mạnh trong các lĩnh vực công nghệ chiến lược. Đồng thời, ít nhất 30% tổ chức KH&CN công lập sẽ tự bảo đảm kinh phí hoạt động, vận hành theo cơ chế thị trường.

Một chỉ tiêu quan trọng khác là tỷ lệ thương mại hóa kết quả nghiên cứu của các tổ chức nghiên cứu ứng dụng phải đạt tối thiểu 2%. Đây được xem là bước chuyển từ nghiên cứu hàn lâm sang phục vụ trực tiếp nhu cầu đổi mới công nghệ của doanh nghiệp, qua đó nâng cao sức cạnh tranh quốc gia.

Lộ trình thực hiện được chia thành hai giai đoạn: từ 2026 - 2027 sẽ tập trung sắp xếp lại mạng lưới, giải thể hoặc hợp nhất những đơn vị hoạt động yếu kém, trùng lặp chức năng. Giai đoạn 2027 - 2030, tầm nhìn đến 2050, sẽ ưu tiên đầu tư nguồn lực để phát triển các tổ chức KH&CN trọng điểm, đồng thời mở rộng hợp tác quốc tế.

Tại Hội nghị giao ban công tác quản lý nhà nước tháng 8/2025, Thứ trưởng Bộ KH&CN Lê Xuân Định cho rằng việc sắp xếp cần được thực hiện linh hoạt, phù hợp điều kiện thực tế của từng địa phương. Ở nhiều nơi, năng lực nghiên cứu và phát triển (R&D) còn hạn chế, nếu cứng nhắc áp dụng mô hình mới sẽ khó duy trì hoạt động ổn định.

Ông nhấn mạnh, bên cạnh nhiệm vụ đổi mới sáng tạo, các tổ chức KH&CN công lập vẫn phải bảo đảm cung cấp các dịch vụ khoa học cơ bản như tiêu chuẩn đo lường chất lượng, thống kê thông tin, thí nghiệm thử nghiệm. Đây là nền tảng giúp hệ thống vận hành bền vững và đáp ứng yêu cầu của cả quản lý nhà nước lẫn doanh nghiệp.

Bộ trưởng Bộ KH&CN Nguyễn Mạnh Hùng lưu ý rằng Hà Nội và TP.HCM là hai trung tâm khoa học lớn nhất cả nước, có đủ điều kiện để hình thành nhiều hơn một trung tâm đổi mới sáng tạo. Do đó, cần nghiên cứu cơ chế đặc thù để phát huy tối đa lợi thế về nguồn nhân lực, cơ sở hạ tầng và liên kết doanh nghiệp của hai địa phương này.

Theo ông, sự phát triển của các trung tâm đổi mới sáng tạo tại hai thành phố lớn sẽ không chỉ phục vụ nhu cầu nội bộ mà còn có vai trò lan tỏa, hỗ trợ các địa phương khác trong việc nâng cao năng lực khoa học và công nghệ.

Việc sắp xếp lại mạng lưới tổ chức KH&CN công lập lần này không đơn thuần là tái cơ cấu tổ chức, mà còn là bước chuyển từ tư duy bao cấp sang cơ chế thị trường, gắn nghiên cứu với ứng dụng, gắn nhà khoa học với doanh nghiệp.

Nếu thành công, hệ thống mới sẽ vừa bảo đảm được vai trò nghiên cứu cơ bản, chiến lược của các viện hàn lâm, vừa thúc đẩy hoạt động nghiên cứu ứng dụng, đổi mới sáng tạo ở cấp bộ, ngành và địa phương. Từ đó, khoa học và công nghệ thực sự trở thành động lực cho tăng trưởng kinh tế và phát triển bền vững của đất nước trong kỷ nguyên mới.