Ba gương mặt nữ giáo sư hiếm hoi trong làng toán học Việt Nam

Trong lịch sử hơn nửa thế kỷ phong học hàm giáo sư, phó giáo sư ở Việt Nam, toán học một ngành khoa học nền tảng luôn được xem là một lĩnh vực “nóng” với số lượng công bố quốc tế lớn và sự cạnh tranh cao. Tuy nhiên, số lượng nữ giáo sư toán học của cả nước lại rất ít ỏi. Từ năm 1956 đến nay, chỉ có ba người phụ nữ được phong học hàm giáo sư ở lĩnh vực này đó là GS.TSKH Hoàng Xuân Sính, GS. TS Lê Thị Thanh Nhàn và GS.TS Tạ Thị Hoài An.

Sự hiện diện của họ không chỉ là những cột mốc quan trọng trong giới khoa học Việt Nam mà còn đặt ra một câu hỏi lớn, vì sao phụ nữ, dù không thiếu người theo đuổi toán học, lại rất ít người đạt đến đỉnh cao học thuật? Câu chuyện của ba nhà khoa học này là minh chứng cho những nỗ lực bền bỉ, vượt qua nhiều rào cản để khẳng định vị thế của phụ nữ trong lĩnh vực khoa học cơ bản.

Giáo sư Hoàng Xuân Sính người tiên phong. Ảnh: Đình Huy

Năm 1980, khi được phong học hàm, Giáo sư Hoàng Xuân Sính đã trở thành nữ giáo sư toán học đầu tiên của Việt Nam. Trước đó, vào năm 1975, bà bảo vệ thành công luận án tiến sĩ tại Đại học Paris VII (nay là Đại học Paris Diderot), dưới sự hướng dẫn của Alexander Grothendieck một trong những nhà toán học vĩ đại nhất thế kỷ XX, từng đoạt Huy chương Fields. Luận án của bà cũng là luận án tiến sĩ toán học đầu tiên của một phụ nữ Việt Nam tại Pháp, mở đường đầy thách thức cho thế hệ sau.

Sự nghiệp nghiên cứu của bà gắn liền với lĩnh vực đại số, một ngành đòi hỏi tư duy trừu tượng rất cao. Tuy nhiên, tên tuổi của bà không chỉ được biết đến qua các công trình chuyên môn. Năm 1988, Giáo sư Hoàng Xuân Sính sáng lập Trường Đại học Thăng Long cơ sở giáo dục đại học tư thục đầu tiên tại Việt Nam. Từ một mô hình khiêm tốn ban đầu, trường đã phát triển thành một đại học quy mô, đào tạo hàng chục nghìn sinh viên.

Sự nghiệp của bà là minh chứng sống động cho tinh thần tiên phong không chỉ vượt qua rào cản giới tính và bối cảnh xã hội để đạt thành công học thuật, mà còn khai mở một con đường mới cho giáo dục đại học ngoài công lập ở Việt Nam.

Thế hệ tiếp nối, GS.TS Lê Thị Thanh Nhàn. Ảnh: ITN

Ba mươi lăm năm sau, vào năm 2015, làng toán học Việt Nam mới có thêm một nữ giáo sư. Giáo sư Lê Thị Thanh Nhàn, sinh năm 1970, được phong học hàm và trở thành nữ giáo sư toán học thứ hai. Hiện bà là Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Khoa học, Đại học Thái Nguyên.

Khởi đầu sự nghiệp nghiên cứu trong điều kiện thiếu thốn tài liệu và cơ hội trao đổi học thuật quốc tế, bà Nhàn đã kiên trì tìm kiếm con đường riêng. Hướng nghiên cứu của bà tập trung vào đại số giao hoán và hình học đại số những lĩnh vực khó, đòi hỏi nền tảng vững chắc và sự dấn thân lâu dài. Bà đã công bố nhiều công trình trên các tạp chí quốc tế uy tín, góp phần khẳng định vị thế toán học Việt Nam trong cộng đồng học thuật thế giới.

Bên cạnh nghiên cứu, bà còn được biết đến với những nỗ lực không ngừng nghỉ nhằm thúc đẩy bình đẳng giới trong khoa học. Tham gia nhiều diễn đàn và dự án khuyến khích nữ sinh theo đuổi các ngành STEM (khoa học, công nghệ, kỹ thuật và toán học), bà Nhàn đã trở thành hình ảnh quen thuộc khi chia sẻ kinh nghiệm vượt qua rào cản định kiến. “Không thể nói phụ nữ không hợp với toán học. Vấn đề là họ có cơ hội và sự ủng hộ để đi đường dài hay không,” bà từng nhấn mạnh, truyền cảm hứng cho nhiều thế hệ trẻ.

Thế hệ trẻ, GS.TS Tạ Thị Hoài An. Ảnh: Thanh Hằng

Năm 2019, sau gần bốn thập kỷ kể từ khi người đầu tiên được phong, Việt Nam có thêm nữ giáo sư toán học thứ ba, Giáo sư Tạ Thị Hoài An, sinh năm 1973. Bà hiện công tác tại Viện Toán học, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam. Bà là một trong số ít nữ nghiên cứu viên gắn bó toàn thời gian với toán học thuần túy tại Viện Toán nơi vốn được xem là “mảnh đất” của nhiều nhà khoa học nam.

Hướng nghiên cứu chính của bà là lý thuyết xác suất và thống kê, một lĩnh vực ngày càng quan trọng trong thời đại dữ liệu lớn và trí tuệ nhân tạo. Các công trình của bà được công bố trên những tạp chí quốc tế uy tín, giúp toán học Việt Nam hội nhập sâu hơn vào dòng chảy chung của thế giới.

Sự hiện diện của bà cho thấy một thế hệ mới đang tiếp nối, khẳng định rằng phụ nữ Việt Nam hoàn toàn có thể vươn tới những chuẩn mực cao nhất trong toán học, dù con đường này chưa bao giờ dễ dàng.

Dù thuộc ba thế hệ khác nhau, Giáo sư Hoàng Xuân Sính, Giáo sư Lê Thị Thanh Nhàn và Giáo sư Tạ Thị Hoài An đều có những điểm chung đáng trân trọng, kiên định với lựa chọn toán học, vượt qua sự áp đảo của nam giới trong môi trường nghiên cứu, khẳng định vị thế bằng các công trình quốc tế và gắn bó với sự nghiệp đào tạo nhân lực khoa học.

Sự ít ỏi về số lượng cũng cho thấy một khoảng trống lớn. Gần bảy mươi năm, chỉ có ba phụ nữ đạt học hàm giáo sư toán học, trong khi hàng trăm nam giới đã được phong. Điều này phản ánh thực tế phụ nữ theo đuổi toán học không thiếu, nhưng để đi đến tận cùng vượt qua định kiến xã hội, áp lực gia đình và yêu cầu khắt khe của nghề nghiên cứu là vô cùng khó.

Tuy nhiên, sự hiện diện của ba nữ giáo sư toán học không chỉ mang ý nghĩa biểu tượng. Họ là minh chứng cho những nỗ lực bền bỉ và mở ra tấm gương cho thế hệ sau. Trong bối cảnh Việt Nam đang thúc đẩy khoa học cơ bản và tăng cường vai trò của phụ nữ trong STEM, những câu chuyện của họ càng cho thấy tầm quan trọng của chính sách hỗ trợ, sự đồng hành của cộng đồng học thuật và sự thay đổi trong nhận thức xã hội.

Những gương mặt này khẳng định rằng tài năng khoa học không phân biệt giới tính. Vấn đề còn lại là làm thế nào để tạo ra một môi trường công bằng, nơi phụ nữ có đủ điều kiện và động lực để đi đến cùng con đường nghiên cứu một hành trình vốn cần nhiều hơn đam mê, mà còn cả sự kiên nhẫn và hỗ trợ bền bỉ.