Trong bối cảnh toàn cầu hóa và chuyển đổi số mạnh mẽ, thành phố Hải Phòng đang hướng đến mục tiêu trở thành một thành phố công nghiệp hiện đại, thông minh và phát triển bền vững, phấn đấu ngang tầm với các thành phố hàng đầu khu vực và châu Á trong những thập niên tới. Trong tiến trình đó, nguồn nhân lực chất lượng cao là yếu tố quyết định, trong đó nữ trí thức là những nhà khoa học, nhà giáo dục, lãnh đạo, doanh nhân, chuyên gia công nghệ, họ có vai trò như thế nào đối với sự phát triển toàn diện của thành phố. Bài viết này nhằm làm rõ tiềm năng, vai trò và đề xuất các giải pháp phát huy sứ mệnh của nữ trí thức Hải Phòng trong chiến lược phát triển thành phố đến năm 2030, tầm nhìn 2045.

ĐẶT VẤN ĐỀ

trong những năm qua, thực hiện mục tiêu đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, thành phố Hải Phòng đã đạt được những thành tựu rất quan trọng và có đột phá trên nhiều lĩnh vực. Kinh tế liên tục tăng trưởng ở mức cao; kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội, nhất là hạ tầng giao thông được đầu tư nâng cấp đồng bộ, theo hướng hiện đại. Bộ mặt đô thị và nông thôn có nhiều đổi thay rõ rệt; các lĩnh vực văn hóa, xã hội có nhiều tiến bộ, quốc phòng an ninh được đảm bảo, hoạt động đối ngoại được mở rộng, vai trò, vị thế của thành phố được nâng lên. Đời sống của nhân dân được chăm lo cải thiện cả về vật chất và tinh thần. Đặc biệt, nhân dịp kỷ niệm 70 năm Ngày Hải Phòng giải phóng, Hải Phòng đã vinh dự đón nhận phần thưởng cao quý “Thành phố anh hùng” của Đảng và Nhà nước trao tặng vì “đã có thành tích đặc biệt xuất sắc và toàn diện, đóng góp to lớn vào sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ tổ quốc”.

Để đạt được những thành tựu to lớn nêu trên, trước hết là do Đảng bộ thành phố luôn gắn kết giữa nhiệm vụ phát triển kinh tế với phát triển văn hóa, xã hội và bảo vệ môi trường, trong đó vấn đề bảo đảm và phát huy vai trò, năng lực của phụ nữ nhất là nữ trí thức có ý nghĩa hết sức quan trọng. Nữ trí thức Hải Phòng đã thực sự là chủ thể, đóng vai trò quan trọng trong hiện thực hóa khát vọng xây dựng và phát triển thành phố nhanh và bền vững, đi đầu trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Tuy nhiên, nghiên cứu về vai trò của nữ trí thức Hải Phòng là vấn đề tuy không mới những cũng không dễ, bởi lẽ nhận thức về vai trò của phụ nữ trí thức đôi khi còn chưa thỏa đáng, hiện còn thiếu những công trình nghiên cứu chuyên sâu về nữ trí thức Hải Phòng trong sự nghiệp xây dựng và phát triển thành phố.

PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

Để đạt được mục tiêu nghiên cứu, bài viết sử dụng phương pháp phân tích, so sánh và phương pháp chuyên gia để làm rõ sự chuyển biến về vị trí, vai trò và đóng góp của nữ trí thức Hải Phòng và những thách thức đặt ra. Bên cạnh đó, xây dựng Khung phân tích TID (viết tắt: Tradition - Innovation - Development) dựa trên ba trụ cột: TRUYỀN THỐNG – SÁNG TẠO - PHÁT TRIỂN. Ba trụ cột này có mối quan hệ hữu cơ, tác động qua lại lẫn nhau, góp phần hình thành bản sắc và vai trò của người phụ nữ trí thức Hải Phòng trong công cuộc xây dựng và phát triển thành phố. Ba trụ cột được phân tích cụ thể như sau:

Truyền thống: Truyền thống là trụ cột quan trọng nhất, bao gồm yếu tố kế thừa truyền thống chung của người phụ nữ Việt Nam; kế thừa bản sắc văn hóa, con người Hải Phòng và phong trào Nữ quyền thế giới (Dương Kim Anh, 2024).

Sáng tạo: Sáng tạo là trụ cột không thể thiếu, định hình năng lực đổi mới, thích ứng và dấn thân của nữ trí thức Hải Phòng trong sự nghiệp xây dựng và phát triển thành phố.

Phát triển: Là thành quả của 2 trụ cột Truyền thống & Sáng tạo. Nhờ phát huy yếu tố truyền thống và thái độ lao động trên tinh thần đổi mới, sáng tạo, nữ trí thức Hải Phòng có sơ sở để khẳng định vai trò, sứ mệnh của mình, từ đó được tôn vinh, có cơ hội phát triển và bình đẳng giới.

Trên cơ sở Khung phân tích TID, có thể đề xuất những giải pháp nhằm phát huy vai trò của nữ trí thức Hải Phòng trong sự nghiệp xây dựng và phát triển thành phố, trong kỷ nguyên vươn mình phát triển của đất nước.

KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU

Theo số liệu của ngành Nội vụ thành phố [6], Hải Phòng có khoảng 50.000 trí thức đang hoạt động trong tất cả các lĩnh vực, bao gồm:

Trong lãnh đạo và quản trị công: Ngày càng nhiều nữ trí thức tham gia vào bộ máy lãnh đạo các cấp, mang lại góc nhìn nhân văn, tổng thể và định hướng phát triển bao trùm hơn cho thành phố. Số lượng nữ công chức là 1.242 người, chiếm tỷ lệ 47,2% trong tổng số 2.628 người thuộc diện Thành ủy quản lý. Vai trò của phụ nữ ngày càng được phát huy, bảo đảm quyền và cơ hội bình đẳng giới, được tạo cơ hội tham gia ngày càng nhiều vào các hoạt động chính trị, kinh tế - xã hội ở các cấp. Tỷ lệ nữ tham gia cấp ủy nhiệm kỳ 2020 – 2025 ở cấp thành phố là 15%, cấp huyện là 20%, cấp xã là 22%; 05/15 Bí thư quận, huyện ủy là nữ, chiếm tỷ lệ 30%. Tỷ lệ nữ tham gia HĐND nhiệm kỳ 2021 – 2026: Cấp thành phố là 21%, cấp huyện là 24%, cấp xã là 32% [10]. Tỷ lệ nữ lãnh đạo đứng đầu 25 các Sở, ngành thành phố hiện nay có 3 chị (Sở VH-TT-DL, Ngoại vụ, Tư pháp), chiếm tỷ lệ là 23%.

Trong giáo dục và đào tạo nhân lực: Nguồn nhân lực ngành giáo dục – đào tạo có hơn 29.000 người, chủ yếu là giáo viên, giảng viên, cán bộ quản lý giáo dục; trong đó tỷ lệ nữ chiếm khoảng 70%. Đội ngũ nữ trí thức trong lĩnh vực này hiện đang tham gia quản lý hơn 538.000 học sinh, trong đó: 112.047 trẻ mầm non, 177.332 học sinh tiểu học, 156.083 học sinh trung học cơ sở (THCS), 82.765 học sinh trung học phổ thông (THPT), 10.148 học sinh, học viên giáo dục thường xuyên (GDTX); 34.651 sinh viên đại học, 947 học viên thạc sỹ, 59 nghiên cứu sinh tiến sỹ [7]. Nữ trí thức trong lĩnh vực giáo dục – đào tạo là lực lượng chủ chốt, góp phần rất quan trọng trong việc nâng cao chất lượng giáo dục đại trà, dẫn đầu cả nước trong các kỳ thi học sinh giỏi quốc gia, quốc tế; góp phần đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao đáp ứng nhu cầu phát triển của thành phố Hải Phòng theo định hướng Nghị Quyết 45-NQ/TW của Bộ Chính trị.

Trong công tác chăm sóc sức khỏe nhân dân: Đội ngũ nhân lực toàn ngành y tế có khoảng 14.960 người, trong đó khối công lập là 9.060 người, khối ngoài công lập là 4.587 người. Tỷ lệ nữ chiếm khoảng 65% trong toàn khối. Trong những năm qua, đội ngũ nữ trí thức trong ngành y tế đã tập trung chỉ đạo, tổ chức thực hiện có hiệu quả trong công tác chăm sóc sức khỏe nhân dân, đặc biệt trong tổ chức thực hiện phòng chống đại dịch Covid 19, là điểm sáng của cả nước; góp phần cùng toàn ngành tập trung xây dựng và phát triển Hải Phòng trở thành trung tâm y tế vùng Duyên hải Bắc bộ. Hội đồng nhân dân thành phố đã ban hành Nghị quyết số 10/2024/NQ-HĐND quy định chính sách đặc thù về hỗ trợ đào tạo, đãi ngộ nhân lực ngành y tế thành phố Hải Phòng giai đoạn 2024 – 2030.

Trong khoa học - công nghệ và chuyển đổi số: Thành phố có hơn 4.800 cán bộ KHCN làm việc trong các trường đại học, cao đẳng và các tổ chức KH&CN, trong đó, có 8 Giáo sư, 94 Phó Giáo sư; 328 tiến sĩ (6,83%), 2.148 thạc sĩ (44,74%). Nữ trí thức KH&CN chiếm tỷ lệ trên 51,96% (Nguyễn Thị Hiên, 2022), giữ vai trò chủ đạo trong nhiều dự án nghiên cứu ứng dụng KH&CN. Khảo sát kết quả nghiên cứu KH&CN thành phố từ năm 2018-2023 [5], có 128 đề tài được phê duyệt trong đó có 27 đề tài là nữ chủ nhiệm, chiếm tỷ lệ 21,0%, cụ thể là:

Lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn: 4/27 (14.8%) là nữ chủ nhiệm; Lĩnh vực chăm sóc sức khỏe nhân dân: 8/21 (38,1%); Lĩnh vực Nông – Lâm- Thủy sản: 10/49 (20,4%); Lĩnh vực Môi trường: 3/11 (27,2%); Lĩnh vực Công nghiệp - Giao thông – Xây dựng: 2/20 (10%).

Trong phát triển văn hóa và công nghiệp sáng tạo: Nhiều nữ trí thức là nghệ sĩ, nhà nghiên cứu văn hóa đang đóng vai trò bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa và phát 26 triển công nghiệp sáng tạo như thiết kế, truyền thông, nghệ thuật biểu diễn.

Trong khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo: Nữ doanh nhân trí thức Hải Phòng ngày càng năng động, sáng tạo trong lĩnh vực khởi nghiệp, đặc biệt trong công nghệ giáo dục, y tế, môi trường và sản phẩm văn hóa.

Từ thực trạng nêu trên có thể thấy rằng đội ngũ nữ trí thức chiếm tỷ trọng khá đông, hoạt động rộng khắp trong nhiều lĩnh vực như giáo dục, y tế, khoa học công nghệ, văn hóa nghệ thuật, doanh nghiệp và quản lý nhà nước. Nữ trí thức là một bộ phận quan trọng, có nhiều đóng góp to lớn trong sự nghiệp CNH, HĐH, xây dựng và phát triển thành phố nhanh, bền vững.

Thành phố đã có nhiều chủ trương chính sách tôn vinh phụ nữ như ban hành Quy chế xét tặng “Giải thưởng Lê Chân” từ năm 2006 - Giải thưởng cao quý mang tên vị nữ tướng tài ba, dành tặng các cá nhân, phụ nữ tiêu biểu, có thành tích xuất sắc trong học tập, lao động sản xuất và công tác, đem lại lợi ích cho gia đình, cộng đồng và xã hội, đóng góp vào xây dựng, bảo vệ và phát triển thành phố và sự tiến bộ của phụ nữ Hải Phòng. Tính đến nay đã có 107 phụ nữ tiêu biểu trên các lĩnh vực như khoa học, giáo dục, y tế, văn hóa, chính trị và doanh nghiệp. Giải thưởng này được thành lập nhằm tôn vinh những phụ nữ có thành tích xuất sắc, đóng góp tích cực vào sự phát triển của thành phố. Tuy nhiên, bên cạnh những thành quả đạt được, những hạn chế và thách thức đặt ra đối với nữ trí thức là:

Rào cản định kiến giới trong tiếp cận cơ hội nghề nghiệp và thăng tiến. Các cơ chế chính sách phát triển nguồn nhân lực nữ trí thức vẫn còn thiếu tính đồng bộ, chưa tạo điều kiện thuận lợi để phát huy tối đa tài năng và sự cống hiến của họ. Thiếu chính sách đặc thù hỗ trợ nữ trí thức phát triển sự nghiệp lâu dài. Thiếu mạng lưới kết nối, hỗ trợ và phát huy vai trò nữ trí thức một cách có hệ thống. Sự ghi nhận đóng góp của nữ trí thức trong xã hội cũng chưa được đầy đủ, còn có những hạn chế. Trong khi đó, định hướng phát triển thành phố đến năm 2030 và tầm nhìn 2045 nhấn mạnh vào việc xây dựng đô thị sáng tạo, chuyển đổi số toàn diện, phát triển công nghiệp công nghệ cao và công nghiệp văn hóa. Đây chính là những lĩnh vực mà nữ trí thức có thể và cần được trao cơ hội để phát huy năng lực, đặc biệt trong vai trò hoạch định chính sách, nghiên cứu, đổi mới sáng tạo và phát triển cộng đồng.

GIẢI PHÁP NÂNG CAO VAI TRÒ CỦA NỮ TRÍ THỨC HẢI PHÒNG TRONG SỰ NGHIỆP XÂY DỰNG VÀ PHÁT TRIỂN THÀNH PHỐ

Trong bối cảnh thành phố đang triển khai thực hiện Nghị quyết 18 của Trung ương sắp xếp tinh gọn bộ máy, bỏ cấp quận, huyện, giảm số lượng xã, phường và hợp nhất với tỉnh Hải Dương, bên cạnh những cơ hội mới thì sẽ có những tác động đáng kể đối với đội ngũ nữ trí thức. Nguy cơ mất vị trí việc làm do tinh giản bộ máy (mất vị trí quản lý, hoặc bị "gộp" vào bộ phận khác với cơ hội thăng tiến thấp hơn). Trong các cơ cấu tinh gọn, việc lựa chọn lãnh đạo thường ưu tiên những người "đa năng", "quyết đoán" - những phẩm chất thường bị định kiến gắn với nam giới. Nếu không có chính sách bảo đảm bình đẳng giới, nhiều nữ trí thức có thể bị mất việc. Ngoài ra, trong bộ máy tinh gọn, mỗi cán bộ phải đảm đương nhiều việc hơn. Điều này tạo áp lực rất lớn đối với phụ nữ - đặc biệt là những người vừa phải làm việc hiệu quả, vừa đảm nhiệm vai trò chăm sóc gia đình.

Một số giải pháp nhằm nâng cao vai trò của nữ trí thức thành phố trong bối cảnh mới là:

Xây dựng cơ chế, chính sách hỗ trợ phát triển nữ trí thức:

Đảm bảo tiếng nói và sự tham gia của nữ trí thức trong các quyết định liên quan đến cải cách hành chính và hợp nhất địa phương.

Xây dựng chương trình “Lãnh đạo nữ trong quản trị đô thị mới”. Đối tượng là nữ trí thức tiềm năng ở độ tuổi 30 - 50 trong các ngành hành chính, giáo dục, y tế, khoa học - kỹ thuật.

Bồi dưỡng đào tạo kỹ năng lãnh đạo trong môi trường quản trị tinh gọn; cung cấp kiến thức về chuyển đổi số, xây dựng chính sách công, phát triển đô thị bền vững; kỹ năng thương thuyết, làm việc liên ngành, quản trị biến động.

Nghiên cứu xây dựng Quỹ “Hỗ trợ phụ nữ tài năng Hải Phòng” nhằm: Hỗ trợ tài chính cho các nữ trí thức khởi xướng sáng kiến đổi mới quản trị địa phương; ứng dụng khoa học – công nghệ vào cải cách hành chính; phát triển tài năng nữ trong các lĩnh vực thế mạnh như y tế, giáo dục và đào tạo, văn học và nghệ thuật; viết sách, bài công bố nghiên cứu chính sách đô thị và giới. Nguồn hình thành Quỹ từ ngân sách, đối tác phát  triển, doanh nghiệp xã hội,…

Hỗ trợ chuyển đổi nghề nghiệp và sinh kế cho nữ trí thức bị ảnh hưởng: Tư vấn chuyển đổi vị trí cho những nữ cán bộ, viên chức bị dôi dư khi sáp nhập phường/xã, phòng ban... Tổ chức các khóa đào tạo ngắn hạn về quản trị dự án, dịch vụ công, kinh tế số - để hỗ trợ hòa nhập vào hệ thống mới,…

Thành lập và phát triển mạng lưới nữ trí thức Hải Phòng.

Thiết lập mạng lưới nữ trí thức Hải Phòng để vừa hỗ trợ nhau, vừa tham gia phản biện chính sách cải cách hành chính, bảo vệ quyền lợi chính đáng trong tái cấu trúc bộ máy.

Tổ chức các diễn đàn kết nối nữ trí thức các lĩnh vực với lãnh đạo thành phố, doanh nghiệp và cộng đồng.

Phát triển hệ sinh thái khởi nghiệp cho nữ trí thức trẻ.

Tham gia làm thành viên của Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật thành phố.

Tăng cường hoạt động truyền thông về những gương mặt nữ trí thức tiêu biểu, có nhiều đóng góp cho cộng đồng.

Tổ chức vinh danh các nữ trí thức tiêu biểu hằng năm.

Truyền thông các hình mẫu nữ lãnh đạo, nhà khoa học, doanh nhân thành công.

Lồng ghép bình đẳng giới và phát huy vai trò nữ trí thức vào các chiến lược phát triển thành phố Đảm bảo tỷ lệ nữ tham gia trong các quy hoạch, kế hoạch, chương trình của thành phố.

Gắn kết vai trò nữ trí thức với mục tiêu phát triển bao trùm và bền vững.

KẾT LUẬN

Nữ trí thức Hải Phòng là nguồn lực quý giá, có vai trò chiến lược trong sự nghiệp xây dựng và phát triển thành phố. Trong bối cảnh thành phố đang chuyển mình mạnh mẽ theo định hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế, việc phát huy tối đa tiềm năng của đội ngũ nữ trí thức là yêu cầu cấp thiết. Đặc biệt, việc hợp nhất Hải Dương và Hải Phòng sẽ là cơ hội để khẳng định vai trò và năng lực của nữ trí thức trong một mô hình quản trị đô thị kiểu mới, liên kết vùng. Do vậy, rất cần một chiến lược dài hạn, đồng bộ và nhân văn để biến lực lượng này thành động lực sáng tạo và bền vững cho sự phát triển của thành phố Hải Phòng mới đến năm 2030, tầm nhìn 2045.