Một nghiên cứu vừa công bố trên tạp chí khoa học PLOS ONE đang gây chấn động giới khảo cổ khi sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) để xác định niên đại các bản thảo Kinh Thánh tiếng Do Thái – hay còn gọi là Cuộn sách Biển Chết (Dead Sea Scrolls).

Trước đây, các nhà khoa học chủ yếu dựa vào hình dáng chữ viết (paleography) để xác định tuổi của các bản thảo cổ. Tuy nhiên, nhóm nghiên cứu liên ngành do Viện Qumran thuộc Đại học Groningen (Hà Lan) dẫn đầu đã mở ra hướng tiếp cận mới khi kết hợp giữa khảo cổ học, vật lý, ngôn ngữ học và AI.

Bước đầu, nhóm sử dụng phương pháp định tuổi bằng carbon phóng xạ (C-14) trên 30 bản thảo da thuộc, do Cơ quan Cổ vật Israel (IAA) lưu giữ. Sau đó, hình ảnh độ phân giải cao của các ký tự Hebrew và Aramaic được số hóa và đưa vào hệ thống AI mang tên “Enoch” – một mô hình phân tích hình dạng chữ viết dựa trên hình học.

Dựa trên dữ liệu các bản thảo đã được xác định tuổi, Enoch có thể học và suy luận niên đại của 135 bản thảo khác mà không cần tiếp xúc vật lý hay phá hủy mẫu vật. Kết quả cho thấy độ chính xác của Enoch khi đối chiếu với đánh giá chuyên gia đạt tới 79%.

"Chúng tôi đang giải quyết một trong những câu hỏi lớn về niên đại của Cuộn sách Biển Chết", Giáo sư Mladen Popović, Giám đốc Viện Qumran và đồng tác giả nghiên cứu, phát biểu. "Việc kết hợp giữa khảo cổ học, vật lý, AI, lịch sử và ngữ văn là một bước ngoặt mang tính cách mạng".

Việc xác định niên đại bằng C-14 không đơn giản do các bản thảo đã trải qua hơn 2.000 năm với điều kiện bảo quản khác nhau. Giáo sư Elisabetta Boaretto từ Viện Weizmann (Israel) cho biết, chìa khóa thành công là xử lý mẫu vật một cách triệt để nhằm loại bỏ tạp chất, việc mà trước đây chưa từng được thực hiện đầy đủ.

Enoch hiện đã được phát hành mã nguồn mở, mở ra khả năng ứng dụng rộng rãi trong việc tái xác định niên đại hàng trăm bản thảo cổ được phát hiện ở sa mạc Judea trong nhiều thập kỷ qua. Một số phát hiện ban đầu cho thấy 2 bản thảo Kinh Thánh có thể được sao chép chỉ vài năm sau khi nội dung được sáng tác, điều chưa từng được xác nhận trước đây.

Một số bản thảo, sau khi được xác định lại tuổi, thậm chí còn cổ hơn cả cộng đồng Qumran, nơi vốn được coi là khu vực sinh sống của những người sao chép phần lớn Cuộn sách Biển Chết.

Một cuộn chứa một đoạn trích từ cuốn tiên tri Sách của Daniel, được xác định niên đại bằng carbon là từ năm 230 đến 160 trước Công nguyên, lâu đời hơn tới 100 năm so với ước tính trước đó. Điều này trùng với thời điểm được cho là khi văn bản được viết với các sự kiện lịch sử được đề cập.

Một cuộn giấy khác, chứa văn bản từ sách Truyền Đạo, được Enoch xác định niên đại là thế kỷ thứ ba trước Công nguyên. Trước đây, người ta cho rằng văn bản này được tạo ra vào khoảng giữa thế kỷ thứ hai trước Công nguyên dựa trên cách nó phù hợp với các phong trào văn hóa của thời đại đó.

Nếu niên đại là chính xác, thì 2 mảnh ghép này sẽ là những ví dụ đầu tiên được biết đến về các văn bản Kinh Thánh từ thời điểm tác phẩm được sáng tác.

Theo Giáo sư Eibert Tigchelaar, chuyên gia về Cuộn sách Biển Chết tại Đại học Leuven (Bỉ), chỉ vài chục năm chênh lệch trong niên đại cũng có thể đưa một văn bản vào bối cảnh chính trị văn hóa hoàn toàn khác. Điều này có thể thay đổi cách hiểu về thời kỳ hình thành các tư tưởng tôn giáo và xã hội của khu vực.

Phát hiện này đặt ra những câu hỏi mới về nguồn gốc và sự phát triển của các hiện tượng văn hóa thời kỳ cổ đại.

Nhà nghiên cứu Joe Uziel thuộc IAA bày tỏ kỳ vọng rằng thành tựu này sẽ mở đường cho việc ứng dụng AI rộng rãi hơn trong khảo cổ học, giúp làm sáng tỏ nhiều bí ẩn lịch sử tưởng như đã bị thời gian vùi lấp.

Nghiên cứu là một phần của dự án dài hạn mang tên “Những bàn tay viết Kinh Thánh” (The Hands that Wrote the Bible), do Hội đồng Nghiên cứu châu Âu tài trợ.