Cụ thể hơn: đó là những chính sách của Chính phủ Việt Nam khuyến khích sử dụng xe điện và hạn chế xe xăng tại một số khu vực đô thị. Không ít ý kiến ủng hộ. Nhưng cũng có nhiều người phản đối, với mức độ gay gắt. Một số còn cho rằng chính sách này “đánh vào người nghèo”, “tạo lợi ích cho một doanh nghiệp cụ thể”, ám chỉ VinFast, tập đoàn thuần việt tiên phong trong ngành xe điện nội địa. Vậy, vấn đề thực chất là gì? Chính sách có bất cập? Hay dư luận đang phản ứng… hơi nhanh?

Chuyển đổi xanh, Xu hướng không thể đảo ngược, không thể phủ nhận, việc chuyển đổi từ xe xăng sang xe điện là xu thế chung toàn cầu. Tại các nước phát triển như Na Uy, Đức, Hà Lan, Mỹ…, chính phủ đã đưa ra các mốc thời gian cụ thể cho việc “khai tử xe xăng”. Lý do không gì khác ngoài ô nhiễm môi trường, biến đổi khí hậu và mục tiêu giảm phát thải.

Việt Nam cũng không đứng ngoài, cam kết tại COP26 về Net Zero năm 2050 đòi hỏi những bước đi mạnh mẽ. Trong bối cảnh đó, các chính sách như: Cấm xe xăng ở một số khu du lịch, đô thị mới;  Hỗ trợ xe điện trong đăng kiểm, thuế phí; Xây dựng trạm sạc, ưu tiên hạ tầng xe điện… là hoàn toàn hợp lý và phù hợp xu hướng quốc tế. Nhưng sự hợp lý trên giấy tờ không đồng nghĩa với sự đồng thuận ngoài đời thực. Nhất là khi chính sách tác động đến quyền lợi, thói quen, túi tiền của hàng chục triệu người dân.

Việc thiếu trạm sạc được bố trí rộng rãi cũng là rào cản lớn cho việc phủ sóng xe điện toàn Thành phố.

Phản ứng xã hội - lo ngại có cơ sở, nhưng không nên cực đoan. Bản chất của chính sách công là đụng đến lợi ích của nhiều nhóm xã hội khác nhau. Người có tiền, sẵn sàng “lên đời” xe điện có thể hưởng ứng. Nhưng người sống bằng chiếc xe máy cũ, là tài sản lớn nhất gia đình lại có thể thấy lo sợ, hoang mang, thậm chí giận dữ.

Điều này dẫn đến làn sóng phản đối trên mạng xã hội với nhiều cấp độ: Nhẹ thì nghi ngờ: “Ai được lợi từ chuyện này? Nặng thì quy kết: “Chính sách này chỉ phục vụ VinFast.” Cực đoan hơn, có người nói: “Đang chạy chiếc xe ông bà để lại, giờ bắt bỏ rồi mua xe mới, chẳng phải là bóp nghẹt dân nghèo hay sao?” Những cảm xúc ấy không hoàn toàn vô lý. Nhưng cũng cần tỉnh táo phân biệt giữa nỗi lo chính đáng và thuyết âm mưu.

Chính sách công không nên để lại khoảng trống truyền thông. Một trong những lý do khiến dư luận “bùng phát” chính là khoảng trống thông tin từ phía cơ quan quản lý. Khi những quy định mới được ban hành mà không đi kèm: Giải thích rõ ràng về mục tiêu; Lộ trình thực hiện hợp lý; Chính sách hỗ trợ cụ thể cho người nghèo;… thì niềm tin rất dễ bị thay thế bởi tin đồn, suy diễn.

Trong trường hợp này, câu hỏi “ai hưởng lợi từ chính sách xe điện?” là hợp lý. Nhưng thay vì có một diễn đàn minh bạch, nơi nhà nước, doanh nghiệp, người dân đối thoại, thì các cuộc tranh luận lại bị đẩy vào không gian mạng, nơi những luận điểm cực đoan dễ lan truyền hơn lập luận chặt chẽ.

Có thực sự “ưu ái VinFast”? Là một trong những doanh nghiệp đầu tiên và lớn nhất tại Việt Nam đầu tư vào xe điện. Từ xe máy, xe buýt đến ô tô, VinFast đang đóng vai trò như “người mở đường”. Khi Chính phủ khuyến khích xe điện, VinFast tất nhiên sẽ là bên được hưởng lợi đầu tiên, đơn giản vì họ là người duy nhất đi trước và sản xuất đại trà.

Nhưng có được hưởng lợi không đồng nghĩa là được “thiết kế riêng chính sách”. Cũng giống như việc khuyến khích nông dân dùng phân hữu cơ, người bán phân hữu cơ tất nhiên có lợi, nhưng điều đó không làm sai mục tiêu chuyển đổi nông nghiệp bền vững. Điều đáng nói ở đây là: Các doanh nghiệp khác có được cơ hội công bằng không?; Chính phủ có mở cửa cho sự cạnh tranh minh bạch không?; Có chính sách nào ưu đãi bất thường, lách luật, độc quyền không? Nếu câu trả lời là không, thì chính sách vẫn đang đi đúng hướng - dù VinFast có là người dẫn đầu.

Đa số người dân vẫn có thói quen sử dụng xe xăng vì tiện.

Lo ngại về “đánh vào người nghèo”: Không sai, nhưng phải đặt trong tổng thể. Phần lớn người phản đối chính sách xe điện đều dùng lý do: người nghèo bị bỏ rơi. Quả thực, ở thời điểm này: Giá xe điện vẫn cao so với thu nhập nhiều hộ dân; Trạm sạc chưa phổ biến, nhất là ở nông thôn; Không có nhiều hỗ trợ để chuyển đổi từ xe cũ sang xe mới.

Nếu bắt buộc chuyển đổi mà không có chính sách đi kèm, thì nguy cơ tạo ra sự bất bình đẳng là có thật. Nhưng chính sách không thể trì hoãn mãi vì… giá xe chưa rẻ. Cũng như chuyện cấm túi nylon không thể chờ đến khi mọi nhà đều dùng lá chuối. Vấn đề là triển khai phải nhân văn: Có lộ trình rõ ràng (ví dụ 5 năm, 10 năm); Hỗ trợ tài chính cho người khó khăn; Ưu đãi thuế nhập khẩu xe điện giá rẻ; Xây dựng hạ tầng cho cả thành thị và nông thôn.

Đừng để chuyển đổi xanh trở thành đặc quyền của nhóm có điều kiện, trong khi những người yếu thế, đặc biệt là phụ nữ, lại bị bỏ lại phía sau.". Trong những cuộc chuyển đổi lớn, phụ nữ đặc biệt là nhóm thu nhập thấp, mẹ đơn thân, lao động phi chính thức là những người dễ bị ảnh hưởng mà ít được lắng nghe nhất. Khi chiếc xe máy là phương tiện đưa đón con đi học, đi làm thuê, buôn gánh bán bưng… thì mỗi thay đổi đều không đơn giản.

Phụ nữ không chỉ cần chiếc xe mới, mà cần chính sách mới có tính đến họ: Hỗ trợ vay mua xe điện không lãi suất; Hướng dẫn sửa chữa, bảo trì dễ hiểu; Thiết kế xe an toàn cho mẹ chở con nhỏ; Không để thị trường bị chi phối bởi một nhóm doanh nghiệp, nơi tiếng nói người tiêu dùng nữ trở nên lạc lõng. Thực tế, Nhà nước đã có những bước chuẩn bị và đầu tư đáng kể cho quá trình chuyển đổi xanh, từ hạ tầng sạc xe điện đến chính sách khuyến khích sản xuất và tiêu dùng năng lượng sạch. Đây là nỗ lực không thể phủ nhận. Nhưng để hành trình này vững bền, các chính sách cần tiếp tục được hoàn thiện, điều chỉnh dựa trên phản hồi thực tế, thay vì chỉ trông chờ vào những khẩu hiệu đẹp.

Đường dài cần lòng tin, không phải tiếng vỗ tay gượng ép. Sự chuyển đổi xanh, bao gồm việc giảm xe xăng, tăng xe điện, là một bước đi cần thiết và không thể đảo ngược. Nhưng không thể đi đường dài nếu thiếu sự đồng thuận xã hội. Và lòng tin không đến từ những bản tin tuyên truyền sáo rỗng hay lời nói suông. Nó đến từ: Thực tế triển khai công bằng, minh bạch; Lắng nghe người dân chứ không chỉ doanh nghiệp; Chăm chút đến người yếu thế chứ không chỉ lớp trung lưu thành thị. 

Xe điện không gây ồn, nhưng dư luận thì có thể rất ồn ào. Chính sách tốt không phải là chính sách khiến ai cũng vui, mà là chính sách đi đúng hướng với tốc độ và lộ trình phù hợp với tất cả tầng lớp. Cũng giống như xe điện không xả khói nhưng cần pin sạc. Chính sách cũng cần năng lượng từ niềm tin, và lòng kiên nhẫn để giải thích rõ ràng, minh bạch, không mặc định người dân phải tự hiểu.

Còn với những người phụ nữ đang đi trên mọi nẻo đường bằng chiếc xe nhỏ bé của mình, hãy tiếp tục cất tiếng nói. Không phải để ngăn bước tiến, mà để bước tiến ấy không bỏ rơi ai phía sau.