Ảnh minh họa ITN

Theo Bộ Khoa học và Công nghệ (KH&CN), liêm chính khoa học và đạo đức nghề nghiệp được xem là nền tảng để bảo đảm chất lượng, uy tín và sự phát triển bền vững của lĩnh vực khoa học, công nghệ. Tuy nhiên, thời gian qua, tại Việt Nam đã xuất hiện không ít vụ việc vi phạm nguyên tắc này. Các hành vi như đạo văn, ngụy tạo dữ liệu, giả mạo phản biện, ghi sai hoặc bỏ tên tác giả, hay can thiệp vào quá trình đánh giá đã gây tác động tiêu cực, làm suy giảm niềm tin của xã hội, ảnh hưởng trực tiếp đến uy tín học thuật và vị thế của Việt Nam trên trường quốc tế. Một số bài báo khoa học của tác giả Việt đã bị tạp chí quốc tế rút lại, để lại hệ quả nghiêm trọng đối với danh tiếng cá nhân và tổ chức chủ quản. Dù vậy, trước đây chưa có cơ chế thống nhất để xử lý, công khai và giám sát những vi phạm này, khiến việc xử lý thiếu đồng bộ và chưa đủ sức răn đe.

Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo sẽ có hiệu lực trong thời gian tới lần đầu tiên xác định rõ trách nhiệm tuân thủ liêm chính và đạo đức nghề nghiệp trong nghiên cứu. Luật nêu cụ thể các hành vi như ngụy tạo dữ liệu, đạo văn, che giấu xung đột lợi ích hoặc làm sai lệch bản chất nghiên cứu là vi phạm nghiêm trọng. Dự thảo Nghị định được xây dựng nhằm cụ thể hóa các quy định này, tạo cơ sở pháp lý đầy đủ để ngăn ngừa và xử lý vi phạm.

Trong dự thảo, liêm chính khoa học được hiểu là việc nhà khoa học phải trung thực khi đề xuất, thực hiện, công bố và ứng dụng kết quả nghiên cứu; khách quan và minh bạch trong thiết kế nghiên cứu, thu thập, phân tích, xử lý và đánh giá dữ liệu; tôn trọng quyền sở hữu trí tuệ, đồng thời ghi nhận đầy đủ và chính xác sự đóng góp của các cá nhân, tổ chức liên quan. Họ cũng có trách nhiệm giải trình về kết quả nghiên cứu trước tổ chức chủ trì, cơ quan tài trợ, cộng đồng khoa học và xã hội khi được yêu cầu.

Bên cạnh đó, đạo đức nghề nghiệp trong nghiên cứu được xác định gắn liền với việc tuân thủ pháp luật, không gây tổn hại cho xã hội và môi trường, cũng như không vi phạm các giá trị nhân văn. Các nhà khoa học phải bảo đảm an toàn và tôn trọng phẩm giá của đối tượng nghiên cứu, đặc biệt là con người; không xâm phạm quyền và lợi ích hợp pháp của đối tượng nghiên cứu; giữ bí mật thông tin và bảo vệ quyền riêng tư; không lạm dụng tài nguyên nghiên cứu cho mục đích cá nhân. Một nguyên tắc quan trọng khác là công khai mọi xung đột lợi ích có thể ảnh hưởng đến tính khách quan và độc lập của kết quả nghiên cứu, đồng thời duy trì thái độ tôn trọng đối với đồng nghiệp và cộng đồng khoa học.

Dự thảo cũng chỉ ra các nhóm hành vi vi phạm cần được xử lý nghiêm. Đối với liêm chính khoa học, các vi phạm bao gồm ngụy tạo hoặc giả mạo dữ liệu, đạo văn, ghi sai hoặc loại bỏ tên tác giả có đóng góp, hay cản trở và can thiệp trái phép vào quá trình phản biện và xét duyệt bản thảo. Trong khi đó, các vi phạm về đạo đức nghề nghiệp bao gồm che giấu rủi ro có thể gây hậu quả nghiêm trọng, truyền bá thông tin sai sự thật, nghiên cứu trên người khi chưa có sự đồng ý tự nguyện, tiết lộ dữ liệu nhạy cảm, sử dụng kinh phí và thiết bị cho mục đích cá nhân, hay thử nghiệm công nghệ và sản phẩm có tác động tiêu cực đến môi trường và sức khỏe cộng đồng mà không có biện pháp kiểm soát và đánh giá tác động. Những hành vi xâm phạm nhân phẩm, danh dự và quyền riêng tư của cá nhân hoặc cộng đồng cũng thuộc nhóm vi phạm nghiêm trọng.

Cơ chế xử lý được đề xuất bao gồm cả hình thức kỷ luật và các biện pháp khác theo quy định của pháp luật. Nếu cá nhân bị kết luận vi phạm nhưng có khiếu nại hoặc kiến nghị, việc giải quyết sẽ thực hiện theo quy trình pháp luật về khiếu nại.

Bộ KH&CN kỳ vọng rằng, với hành lang pháp lý mới, Việt Nam sẽ từng bước hình thành văn hóa nghiên cứu dựa trên sự trung thực, minh bạch và tôn trọng chuẩn mực nghề nghiệp. Đây cũng là điều kiện quan trọng để khoa học Việt Nam nâng cao uy tín, tăng khả năng hợp tác quốc tế và đóng góp hiệu quả hơn vào sự phát triển kinh tế xã hội. Hiện dự thảo đang được công bố trên Cổng thông tin điện tử của Bộ để lấy ý kiến từ các cơ quan quản lý, tổ chức nghiên cứu, giới học thuật và công chúng.