Tại phiên thảo luận toàn thể ngày 24/11 trong khuôn khổ Kỳ họp thứ 10, Quốc hội dành trọn buổi làm việc để cho ý kiến về dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ. Tâm điểm của phiên thảo luận là yêu cầu đưa tài sản trí tuệ trở thành loại tài sản thực sự có thể định giá, giao dịch, và được sử dụng trong các hoạt động kinh tế từ huy động vốn, thế chấp cho đến đầu tư.

Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ (KH&CN) Nguyễn Mạnh Hùng nhấn mạnh tinh thần chủ đạo của lần sửa đổi này: chuyển tư duy từ “bảo vệ quyền” sang “tài sản hóa và thương mại hóa” các kết quả nghiên cứu, qua đó hình thành thị trường khoa học công nghệ đúng nghĩa. Theo Bộ trưởng, khi quyền sở hữu trí tuệ được định giá và lưu thông như các loại tài sản khác, doanh nghiệp mới có thêm công cụ để cạnh tranh, và quốc gia mới tích lũy được nguồn lực từ tài sản vô hình.

Bộ trưởng Bộ KH&CN Nguyễn Mạnh Hùng phát biểu giải trình làm rõ về dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ. Ảnh: QH

Phát biểu tại nghị trường, Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng cho rằng trong bối cảnh kinh tế dựa vào tri thức, tài sản trí tuệ đặc biệt là tài sản liên quan đến công nghệ số và trí tuệ nhân tạo (AI) chính là nguồn lực có giá trị lớn nhất của doanh nghiệp. Vì vậy, luật phải tạo điều kiện để các tài sản này được ghi nhận như tài sản kinh tế thực thụ.

“Sở hữu trí tuệ phải trở thành tài sản của doanh nghiệp, có thể định giá, có thể mua bán, được đưa vào báo cáo tài chính và có thể làm tài sản bảo đảm để vay vốn, đặc biệt là với những công nghệ mới,” Bộ trưởng nói.

Ông dẫn chứng, ở các quốc gia phát triển, tài sản vô hình chiếm tới 80% tổng tài sản quốc gia. Việt Nam đang bước vào giai đoạn mà năng lực cạnh tranh phải dựa nhiều vào đổi mới sáng tạo, vì vậy cần ưu tiên hoàn thiện khung pháp lý để bảo vệ và khai thác tài sản trí tuệ.

Theo Bộ trưởng, các sửa đổi lần này được thiết kế để thống nhất với hệ thống luật liên quan đến khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo như Luật Chuyển giao công nghệ, Luật Công nghệ cao, Luật Chuyển đổi số, hay Luật AI.

Tại phiên thảo luận, đa số đại biểu đánh giá dự thảo đã có bước tiến quan trọng, đặc biệt ở các nội dung tạo hành lang pháp lý cho thương mại hóa tài sản trí tuệ. Tuy nhiên, nhiều ý kiến cũng đề nghị làm rõ hơn một số quy định để tránh phát sinh rủi ro khi đưa tài sản trí tuệ vào giao dịch.

Đại biểu Nguyễn Hoàng Bảo Trân (TP.HCM) cho rằng đề xuất cho phép chủ sở hữu tự lập danh mục và tự định giá tài sản trí tuệ là phù hợp với thông lệ quốc tế và tạo điều kiện để doanh nghiệp chủ động hơn. Song, theo bà, dự thảo đang để không gian quá rộng: cho phép tự định giá nhưng lại không yêu cầu công khai cơ sở, phương pháp hay chuẩn mực tối thiểu.

Thực tế kiểm toán và thanh tra cho thấy định giá tùy ý rất dễ bị lợi dụng, thậm chí trở thành công cụ nâng khống giá trị khi giao dịch, chuyển giá hoặc sử dụng trong các hợp đồng liên quan đến tài sản công. Điều này cũng khiến các tổ chức tín dụng gặp khó trong thẩm định hồ sơ vay vốn, bởi thiếu chuẩn chung để đánh giá tài sản trí tuệ được mang đi thế chấp.

Từ đó, đại biểu đề nghị bổ sung nguyên tắc giải trình và minh bạch hóa cách định giá. Theo bà, khi thị trường còn mới, việc yêu cầu doanh nghiệp giải thích cơ sở định giá là yếu tố cần thiết để xây dựng sự tin cậy và bảo đảm tính an toàn của dòng vốn.

Thảo luận về cải cách thủ tục hành chính, đại biểu Bảo Trân chỉ ra rằng thời gian thẩm định sáng chế hiện nay kéo dài từ 30 đến 36 tháng, có trường hợp tới 5 năm. Với các lĩnh vực công nghệ có vòng đời ngắn, chậm trễ vài năm đồng nghĩa với việc sáng chế có thể hết khả năng thương mại hóa.

Theo đại biểu, sự kéo dài này không chỉ khiến nhà khoa học và doanh nghiệp mất cơ hội đưa sáng chế ra thị trường mà còn làm giảm động lực đổi mới sáng tạo. Các quy định hiện hành cũng không tương thích với Luật Đầu tư và Luật Doanh nghiệp, bởi khi muốn huy động vốn, nhà đầu tư cần có quyền sở hữu trí tuệ rõ ràng và hợp pháp.

Bà đề xuất chia nhỏ quy trình và quy định thời hạn tối đa cho từng khâu như tiếp nhận hồ sơ, thẩm định hình thức, công bố đơn và thẩm định nội dung. Đồng thời, cần có cơ chế rút gọn cho sáng chế phục vụ doanh nghiệp nhỏ và vừa, công nghệ cao hoặc sản phẩm đã được ứng dụng trong sản xuất trong nước. Bà cũng nhấn mạnh yêu cầu chuyển đổi số toàn diện để hạn chế hồ sơ giấy, góp phần rút ngắn quy trình thẩm định.

Giải trình trước Quốc hội, Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng cho biết dự thảo luật đã quy định rõ yêu cầu chuyển đổi số để rút ngắn thẩm định sáng chế, với mục tiêu giảm thời gian thẩm định nội dung từ 18 tháng xuống 12 tháng. Luật cũng mở ra cơ chế thẩm định nhanh chỉ trong 3 tháng đối với một số trường hợp, hướng tới mục tiêu không để tồn đọng hồ sơ.

Về hạch toán tài sản trí tuệ, Bộ trưởng cho biết luật chỉ đưa ra nguyên tắc chung, còn việc quy định chi tiết sẽ giao Chính phủ ban hành sau. Các tài sản trí tuệ chưa đủ điều kiện ghi vào bảng cân đối kế toán sẽ được ghi trong sổ theo dõi riêng, có thể tự định giá nhưng chỉ có giá trị nội bộ. Thông tin này phải ghi rõ, kèm theo chi phí tạo ra tài sản nhằm đảm bảo minh bạch. Biện pháp này được kỳ vọng giúp doanh nghiệp chủ động quản lý tài sản trí tuệ và có dữ liệu cần thiết khi làm việc với cơ quan quản lý hoặc nhà đầu tư.

Một nội dung khác được đại biểu quan tâm là cơ chế bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ đối với các sản phẩm do AI tạo ra. Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng khẳng định: AI không phải chủ thể quyền sở hữu trí tuệ. Những sản phẩm do AI tự động tạo ra, không có đóng góp sáng tạo đáng kể từ con người, sẽ không được bảo hộ như tác phẩm hay sáng chế của con người.

Nếu con người sử dụng AI như công cụ tương tự bút vẽ hay máy ảnh và có đóng góp sáng tạo rõ rệt như đưa ra ý tưởng, lựa chọn, chỉnh sửa kết quả, thì có thể được công nhận là tác giả hoặc nhà sáng chế. Trường hợp mức độ đóng góp thấp, người dùng sẽ không được công nhận quyền tác giả nhưng vẫn có quyền sử dụng và thương mại sản phẩm. Luật dự kiến giao Chính phủ quy định cụ thể mức độ sáng tạo để áp dụng thống nhất.

Ngoài ra, dự thảo cũng mở rộng bảo hộ đối với kiểu dáng công nghiệp của sản phẩm phi vật lý nhằm phù hợp với xu thế công nghệ số và AI. Chính phủ sẽ có trách nhiệm quy định chi tiết điều kiện bảo hộ đối với loại sản phẩm mới này.

Kết thúc phần giải trình, Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nâng cao nhận thức về sở hữu trí tuệ trong cộng đồng và doanh nghiệp. Ông cho rằng nếu không hiểu đúng vai trò tài sản trí tuệ, sẽ khó hình thành nhu cầu đăng ký bảo hộ, khó khai thác và cũng không tôn trọng quyền của người khác.

Một trong những giải pháp Bộ trưởng đề xuất là đưa sở hữu trí tuệ vào chương trình giáo dục phổ thông và đại học; đồng thời truyền thông mạnh mẽ để doanh nghiệp coi tài sản trí tuệ là công cụ then chốt trong chiến lược phát triển. Bên cạnh đó, việc hoàn thiện tòa án chuyên biệt về sở hữu trí tuệ và bổ sung chế tài đủ mạnh cũng rất cần thiết để bảo đảm tính răn đe và thực thi hiệu quả trong môi trường số.