Giáo sư Nancy Krieger, nhà dịch tễ học. Ảnh: ITN

Giáo sư Nancy Krieger, nhà dịch tễ học tại Đại học Harvard, đã dành hơn ba thập kỷ chứng minh rằng sức khỏe không chỉ là kết quả sinh học, mà là tấm gương phản chiếu cấu trúc xã hội nơi bất bình đẳng in dấu lên từng tế bào con người.

Nancy Krieger sinh năm 1959 tại California, trong một thời kỳ mà các cuộc tranh luận về quyền dân sự, giới tính và công bằng xã hội đang diễn ra sôi nổi. Những quan sát ban đầu về sự khác biệt trong cơ hội sống, học tập và chăm sóc y tế đã hình thành trong bà một câu hỏi, vì sao sức khỏe lại không phân bố đồng đều giữa các nhóm người?

Khi bước vào ngành dịch tễ học, Krieger nhận ra rằng phần lớn nghiên cứu y học khi ấy chỉ tập trung vào gen hoặc hành vi cá nhân, trong khi các yếu tố xã hội như thu nhập, chủng tộc hay nơi ở lại bị xem nhẹ. Bà chọn hướng đi ngược dòng dùng công cụ khoa học để truy nguyên tác động của bất bình đẳng lên sức khỏe cộng đồng.

Sự lựa chọn đó đã đưa bà trở thành một trong những gương mặt đặt nền móng cho dịch tễ học xã hội (social epidemiology) lĩnh vực nghiên cứu mối quan hệ giữa điều kiện xã hội và mô hình bệnh tật.

Khái niệm “embodiment” (cơ thể hóa) do Nancy Krieger phát triển là đóng góp quan trọng nhất của bà cho khoa học sức khỏe cộng đồng. Theo lý thuyết này, con người không chỉ sống trong xã hội, mà còn mang xã hội đó bên trong cơ thể mình.

Những yếu tố như nghèo đói, phân biệt đối xử, bạo lực hay căng thẳng kéo dài không dừng lại ở cảm giác tâm lý. Chúng để lại dấu ấn sinh học từ rối loạn nội tiết, thay đổi hệ miễn dịch cho đến sự biểu hiện của gene. Cơ thể, theo Krieger, chính là nơi ghi lại những vết hằn của bất bình đẳng.

Nhờ cách tiếp cận này, các nhà khoa học bắt đầu có công cụ để “đọc” cấu trúc xã hội thông qua dữ liệu y tế. Nghiên cứu sức khỏe vì thế không chỉ dừng ở việc đếm số ca bệnh, mà mở rộng sang việc phân tích nguồn gốc xã hội của bệnh tật.

Nancy Krieger không chỉ dừng ở khái niệm. Bà dành phần lớn sự nghiệp để chuyển hóa dữ liệu xã hội thành bằng chứng khoa học có giá trị chính sách.

Các công trình của bà đã cho thấy một bức tranh nhất quán tại Mỹ, sự chênh lệch về sức khỏe gắn chặt với các đường ranh kinh tế xã hội. Người dân ở khu vực thu nhập thấp có tuổi thọ ngắn hơn, tỷ lệ bệnh tim, tiểu đường và ung thư cao hơn, ngay cả khi họ có lối sống lành mạnh.

Giáo sư Nancy Krieger. Ảnh: ITN

Trong đại dịch COVID-19, nhóm nghiên cứu của Krieger tại Harvard công bố số liệu cho thấy tỷ lệ tử vong ở cộng đồng da màu và người nhập cư cao gấp nhiều lần so với trung bình. Dữ liệu này góp phần buộc các cơ quan y tế phải nhìn nhận lại cấu trúc bất bình đẳng kéo dài trong hệ thống y tế Mỹ.

Điều khiến Nancy Krieger khác biệt là cách bà nhìn nhận vai trò của nhà khoa học. Với bà, dịch tễ học không thể trung lập trước bất công. Những con số về bệnh tật, nếu không được đặt trong bối cảnh xã hội, chỉ là dữ liệu trống rỗng.

Bà từng viết “Không có sức khỏe công bằng trong một xã hội bất công.” Quan điểm này không chỉ mang tính đạo đức mà còn khoa học bởi dữ liệu đã chứng minh rằng bất bình đẳng là yếu tố nguy cơ lớn nhất với sức khỏe cộng đồng.

Krieger thường xuyên tham gia các ủy ban tư vấn chính sách, diễn đàn công bằng sức khỏe và các nhóm nghiên cứu liên ngành, từ đó đưa kết quả khoa học đến gần hơn với việc hoạch định chính sách xã hội.

Hiện là Giáo sư tại Trường Y tế Công cộng Harvard T.H. Chan, Nancy Krieger đã công bố hơn 250 bài báo khoa học và nhiều công trình lý thuyết có sức ảnh hưởng. Cuốn Epidemiology and The People’s Health: Theory and Context (2011) là một trong những tác phẩm nền tảng của dịch tễ học xã hội hiện đại.

Bà cũng khởi xướng Dự án Public Health Disparities Geocoding, mã hóa dữ liệu sức khỏe theo khu vực địa lý để theo dõi và phân tích bất bình đẳng. Công cụ này giúp các cơ quan quản lý xác định chính xác vùng dân cư dễ tổn thương, từ đó điều chỉnh chính sách phân bổ nguồn lực y tế.

Krieger không tạo ra một trường phái lý thuyết khép kín, mà khuyến khích các nhà nghiên cứu trẻ tiếp tục mở rộng cách tiếp cận liên ngành kết hợp y học, xã hội học, nhân học và chính sách công.

Ảnh hưởng của Nancy Krieger vượt ra ngoài giới học thuật. Các nghiên cứu của bà góp phần thay đổi cách công chúng hiểu về sức khỏe, rằng bệnh tật không chỉ là kết quả của lựa chọn cá nhân, mà còn phản ánh điều kiện sống và sự công bằng trong xã hội.

Nhiều chương trình y tế công cộng hiện nay đã bắt đầu tích hợp các yếu tố xã hội như giáo dục, nhà ở, môi trường làm việc vào chiến lược phòng bệnh và chăm sóc sức khỏe. Dù không mang tên bà, tinh thần “cơ thể hóa xã hội” đã thấm sâu trong tư duy của các nhà hoạch định chính sách y tế toàn cầu.

Trong bối cảnh y học ngày càng dựa vào công nghệ và trí tuệ nhân tạo, Nancy Krieger vẫn kiên định nhắc lại điều cốt lõi dữ liệu không tự nói nếu không được đặt trong bối cảnh xã hội. Những thuật toán tiên tiến nhất cũng không thể thay thế cho việc hiểu con người trong môi trường sống thực.

Bà không chống lại khoa học hiện đại, mà nhấn mạnh rằng công nghệ chỉ hữu ích khi được sử dụng để làm rõ, chứ không che khuất, các yếu tố bất bình đẳng.

Nancy Krieger không chỉ định nghĩa lại mối quan hệ giữa xã hội và sức khỏe, mà còn khẳng định rằng y học không thể tách rời khỏi công bằng. Những công trình của bà nhắc giới nghiên cứu rằng, mục tiêu cuối cùng của khoa học sức khỏe không chỉ là kéo dài tuổi thọ, mà là bảo đảm mọi người đều có cơ hội sống khỏe mạnh trong cùng một xã hội công bằng.