Trong bối cảnh phát triển kinh tế, xã hội và đổi mới sáng tạo không ngừng, lực lượng nghiên cứu và phát triển (R&D) đóng vai trò then chốt trong sự tiến bộ của quốc gia. Tại Việt Nam, sự góp mặt ngày càng mạnh mẽ của phụ nữ trong lĩnh vực khoa học và công nghệ đã tạo nên những bước chuyển biến tích cực, thể hiện qua sự gia tăng rõ nét về số lượng và chất lượng cán bộ nữ tham gia hoạt động nghiên cứu. Các số liệu thống kê trong những năm gần đây đã cho thấy sự tiến bộ rõ ràng trong việc cân bằng giới và nâng cao vai trò của nữ giới trong lĩnh vực khoa học, công nghệ.

Hai nhà khoa học nữ  vinh dự được trao tặng Giải thưởng Kovalevskaia năm 2024

Tỉ lệ nữ trong đội ngũ nghiên cứu và phát triển tăng đều theo thời gian

Theo thống kê, số lượng cán bộ nữ tham gia hoạt động nghiên cứu và phát triển tại Việt Nam đã có sự tăng trưởng đều đặn trong suốt hơn một thập kỷ qua. Cụ thể, từ năm 2013, số lượng nữ cán bộ nghiên cứu và phát triển là 56.846 người, con số này đã tăng lên đến 73.907 người vào năm 2023. Đây là một bước tiến đáng ghi nhận khi số lượng cán bộ nữ trong lĩnh vực R&D tăng hơn 30% chỉ trong vòng 10 năm.

Đáng chú ý, tỉ lệ nữ trong tổng số cán bộ nghiên cứu và phát triển được duy trì ở mức cao, dao động khoảng 44-47%, nghĩa là gần một nửa lực lượng nghiên cứu hiện nay là nữ giới. Điều này không chỉ thể hiện sự cân bằng giới trong lĩnh vực vốn được coi là nhiều thử thách và đòi hỏi trình độ chuyên môn cao mà còn cho thấy sự phát triển bền vững của nguồn nhân lực nữ trong ngành khoa học, công nghệ của Việt Nam.

GS.TS Lê Mai Hương không chỉ là nhà khoa học nổi tiếng, một trong những nhà nghiên cứu có uy tín ở Việt Nam trong lĩnh vực Hóa học thiên nhiên, mà còn được biết đến là một người luôn dành trọn tâm huyết của mình cho nghiên cứu khoa học, đặc biệt là nghiên cứu nấm dược liệu.

Sự gia tăng ổn định về tỉ lệ nữ cán bộ R&D có ý nghĩa quan trọng trong việc đảm bảo đa dạng trong môi trường nghiên cứu, góp phần nâng cao chất lượng và hiệu quả công việc, cũng như khuyến khích sự sáng tạo, đổi mới trong các lĩnh vực khoa học kỹ thuật.

Sự tăng trưởng của nữ giới trong R&D phản ánh qua sự so sánh với nam giới

Mặc dù số lượng nam giới trong lĩnh vực R&D vẫn cao hơn so với nữ, tuy nhiên khoảng cách về số lượng không quá lớn và xu hướng này đang ngày càng thu hẹp.Trong khoảng thời gian từ năm 2011 đến 2023, cả số lượng cán bộ nam và nữ đều tăng đều đặn, cho thấy sự phát triển toàn diện của đội ngũ nghiên cứu. Tốc độ tăng của nữ giới được duy trì khá ổn định, cho thấy sự tham gia tích cực và ngày càng sâu rộng của phụ nữ trong các hoạt động nghiên cứu, phát triển và ứng dụng khoa học công nghệ.

Sự gia tăng này cũng phản ánh các nỗ lực về chính sách thúc đẩy bình đẳng giới và tạo điều kiện thuận lợi cho phụ nữ tiếp cận với giáo dục, đào tạo, và các cơ hội nghề nghiệp trong lĩnh vực khoa học công nghệ. Việc khuyến khích sự đa dạng giới trong lĩnh vực nghiên cứu không chỉ mang lại lợi ích cho các nhà khoa học mà còn giúp tạo nên những sản phẩm khoa học sáng tạo, phù hợp hơn với nhu cầu đa dạng của xã hội.

Một trong những điểm sáng trong bức tranh nguồn nhân lực khoa học nữ tại Việt Nam là sự hiện diện của họ ở tất cả các bậc học vị: từ cao đẳng, đại học, thạc sĩ đến tiến sĩ. Đây là minh chứng rõ ràng cho sự phát triển bền vững và mạnh mẽ của phụ nữ trong quá trình học tập và nghiên cứu chuyên sâu.

Dù số lượng nam giới ở bậc tiến sĩ vẫn chiếm ưu thế, nhưng phụ nữ lại chiếm tỉ lệ lớn hơn ở các bậc học vị thạc sĩ, đại học và cao đẳng trong nhiều năm liên tiếp. Điều này cho thấy nền tảng nhân lực nữ khoa học ngày càng vững chắc, tạo tiền đề để họ tiếp tục nâng cao trình độ học vấn, mở rộng lĩnh vực nghiên cứu và đảm nhận các vai trò lãnh đạo trong tương lai.

Sự hiện diện rộng khắp ở các bậc học vị cũng phản ánh cơ hội giáo dục và đào tạo ngày càng được mở rộng cho nữ giới tại Việt Nam, qua đó giúp giảm thiểu khoảng cách giới trong các ngành khoa học kỹ thuật vốn truyền thống thường là thế mạnh của nam giới.

Vai trò và đóng góp của phụ nữ trong nghiên cứu khoa học

Phụ nữ trong lĩnh vực nghiên cứu và phát triển không chỉ đơn thuần tham gia với số lượng lớn mà còn đóng góp tích cực và quan trọng cho sự tiến bộ của khoa học công nghệ nước nhà. Họ là những nhà khoa học, kỹ sư, chuyên gia với nhiều ý tưởng sáng tạo và các công trình nghiên cứu có giá trị thực tiễn cao, góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế, xã hội và nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia.

TS Bá Thị Châm, (Viện Hóa học, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam) là người nâng tầm giá trị của cây thuốc Việt từ việc tạo các sản phẩm chất lượng chăm sóc sức khỏe cho cộng đồng. Với thành quả nghiên cứu này, nhà nữ khoa học đã nhận Giải thưởng phụ nữ sáng tạo năm 2017 do Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam trao tặng.

Những thành tựu của các nữ nhà khoa học Việt Nam trong các lĩnh vực như công nghệ thông tin, y học, sinh học, kỹ thuật và môi trường đã ngày càng được ghi nhận trong và ngoài nước. Sự tham gia sâu rộng và hiệu quả của phụ nữ trong các dự án nghiên cứu, phát triển sản phẩm và chuyển giao công nghệ đang giúp đa dạng hóa cách tiếp cận và phương pháp giải quyết các vấn đề khoa học.

Đặc biệt, vai trò của phụ nữ còn được thể hiện rõ qua việc tham gia đào tạo thế hệ trẻ, góp phần xây dựng đội ngũ nghiên cứu kế cận giàu tiềm năng và năng lực, đảm bảo sự phát triển bền vững của ngành khoa học nước nhà trong tương lai.

Những thách thức và khó khăn đặt ra với phụ nữ trong lĩnh vực khoa học

Mặc dù có sự tiến bộ rõ rệt, phụ nữ trong lĩnh vực khoa học và R&D vẫn đang phải đối mặt với nhiều thách thức và khó khăn. Một trong những vấn đề lớn là áp lực cân bằng giữa công việc chuyên môn và trách nhiệm gia đình, nhất là trong bối cảnh xã hội Việt Nam vẫn còn chịu ảnh hưởng sâu sắc bởi các định kiến truyền thống về vai trò giới.

Nhiều nữ nhà khoa học phải vừa làm việc cường độ cao, vừa đảm nhận vai trò chăm sóc gia đình, điều này gây ra những áp lực tâm lý và thời gian lớn, ảnh hưởng đến hiệu quả nghiên cứu và cơ hội thăng tiến trong nghề nghiệp. Ngoài ra, phụ nữ trong ngành khoa học còn gặp phải những rào cản về cơ hội tiếp cận nguồn lực, tài chính và mạng lưới hỗ trợ nghề nghiệp so với nam giới.

Hơn hai thập kỷ gắn bó với ngành xúc tác và hóa dầu, Giáo sư Vũ Thị Thu Hà đã chứng minh rằng khoa học Việt Nam hoàn toàn có thể tạo ra những công nghệ tiên tiến mang tầm khu vực và quốc tế.

Thêm vào đó, sự thiếu vắng các mô hình nữ lãnh đạo, sự khan hiếm của chính sách cụ thể hỗ trợ phát triển sự nghiệp cho nữ giới trong khoa học cũng là những thách thức cần được giải quyết triệt để.

Để khắc phục những khó khăn này và tiếp tục phát huy vai trò của phụ nữ trong nghiên cứu khoa học, cần có các chính sách đồng bộ và sự quan tâm đặc biệt từ các cơ quan quản lý, tổ chức khoa học và doanh nghiệp.

Trước hết, cần tăng cường các chương trình đào tạo, bồi dưỡng nâng cao năng lực cho nữ cán bộ nghiên cứu, đồng thời mở rộng các chính sách hỗ trợ về tài chính, kỹ thuật và môi trường làm việc thân thiện, linh hoạt. Việc thiết lập các mạng lưới kết nối nữ khoa học gia cũng là một giải pháp quan trọng giúp họ chia sẻ kinh nghiệm, học hỏi và nâng cao vị thế.

Bên cạnh đó, việc tuyên truyền, thay đổi nhận thức xã hội về vai trò của phụ nữ trong khoa học cũng cần được đẩy mạnh, nhằm giảm thiểu định kiến và tạo điều kiện bình đẳng trong tiếp cận cơ hội nghề nghiệp và phát triển sự nghiệp.

Hơn 25 năm theo đuổi khoa học, từ những thử nghiệm đầu tiên về thủy sinh vật đến các công trình quy mô lớn về dioxin, vi nhựa và sức khỏe cộng đồng, PGS.TS Ngô Thị Thúy Hường đã kiên định với một con đường duy nhất: khoa học vì con người và tương lai bền vững.

 Cuối cùng, khuyến khích sự tham gia của phụ nữ trong các vị trí lãnh đạo, quản lý các dự án nghiên cứu, tổ chức khoa học sẽ góp phần tạo ra môi trường công bằng và thúc đẩy sự phát triển toàn diện của ngành khoa học, công nghệ.

Dữ liệu thống kê cho thấy phụ nữ tại Việt Nam ngày càng đóng vai trò thiết yếu và tích cực trong lĩnh vực nghiên cứu và phát triển. Sự tăng trưởng đều đặn về số lượng và chất lượng đội ngũ nữ nhà khoa học phản ánh sự tiến bộ trong công cuộc thúc đẩy bình đẳng giới và nâng cao năng lực khoa học quốc gia. Tuy nhiên, để phát huy tối đa tiềm năng của nữ giới trong ngành khoa học – công nghệ, cần có những giải pháp toàn diện nhằm tháo gỡ các rào cản, tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển sự nghiệp của họ. Đây sẽ là bước đệm quan trọng để Việt Nam tiếp tục xây dựng một lực lượng khoa học trẻ trung, năng động và đa dạng, góp phần vào sự phát triển bền vững của đất nước trong thời đại công nghệ số.