PGS.TS. Bùi Thị Bửu Huê. Ảnh: CTU

Giữa danh sách dày đặc những cái tên của các nhà khoa học nam, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Bùi Thị Bửu Huê, Trưởng khoa Khoa Khoa học Tự nhiên – Đại học Cần Thơ, nổi bật không chỉ vì là nữ ứng viên giáo sư duy nhất của ngành Hóa học năm 2025, mà còn bởi hành trình học thuật bền bỉ suốt hơn ba thập kỷ, từ giảng đường miền Tây đến những phòng thí nghiệm hàng đầu châu Âu.

Sinh năm 1966 tại Cà Mau vùng đất cực Nam Tổ quốc, nơi điều kiện học tập còn nhiều hạn chế, Bùi Thị Bửu Huê sớm bộc lộ niềm yêu thích đặc biệt với Hóa học. Sau khi tốt nghiệp ngành Sư phạm Hóa của Đại học Cần Thơ năm 1989, cô ở lại trường công tác tại Khoa Hóa Sinh. Thời điểm đó, giảng viên trẻ ở miền Tây hầu như không có cơ hội tiếp cận thiết bị hiện đại hay môi trường nghiên cứu chuyên sâu, nhưng cô vẫn miệt mài tìm hướng đi riêng.

Năm 1997, Huê nhận học bổng du học Hà Lan, trở thành một trong số ít nhà khoa học Việt Nam theo học tại Đại học Amsterdam ngôi trường danh tiếng hàng đầu châu Âu về khoa học tự nhiên. Bà hoàn thành chương trình thạc sĩ Hóa học năm 1999, rồi tiếp tục nghiên cứu tiến sĩ tại cùng trường đến năm 2005. Đây là quãng thời gian giúp bà mở rộng tầm nhìn quốc tế và tiếp cận các xu hướng mới trong tổng hợp hữu cơ, hóa dược và vật liệu sinh học những lĩnh vực lúc đó còn xa lạ ở Việt Nam.

Sau khi bảo vệ luận án tiến sĩ, Bùi Thị Bửu Huê trở về Đại học Cần Thơ. Bà không chọn ở lại châu Âu hay tìm cơ hội ở các trung tâm lớn như Hà Nội hay TP. Hồ Chí Minh. Quyết định ấy, với nhiều người, là “thiệt thòi”, nhưng với bà, đó là lựa chọn của trách nhiệm: “Nếu ai cũng đi, ai sẽ ở lại để xây dựng nền nghiên cứu ở miền Tây?”.

Từ năm 2005 đến nay, bà gắn bó trọn vẹn với Đại học Cần Thơ, đảm nhận vai trò giảng viên, trưởng khoa, đảng ủy viên. Không chỉ giảng dạy, bà dành nhiều tâm sức gây dựng đội ngũ nghiên cứu trẻ, đưa khoa Hóa học của trường dần hội nhập với chuẩn quốc tế. Giai đoạn 2012 – 2021, dưới sự điều hành của bà, Khoa Khoa học Tự nhiên đã mở thêm nhiều ngành đào tạo mới và hợp tác sâu rộng với các viện, trường trong và ngoài nước.

Với gần ba thập kỷ đào tạo, bà Huê đã hướng dẫn 3 nghiên cứu sinh tiến sĩ, 45 học viên cao học cùng 7 đề tài sinh viên nghiên cứu khoa học, trong đó có 2 đề tài đạt giải cấp Quốc gia. Những con số khô khan ấy phản ánh sự tận tâm của người thầy dành trọn cuộc đời cho giảng dạy và nghiên cứu.

Không chỉ dừng ở vai trò hướng dẫn, bà còn trực tiếp biên soạn và xuất bản 7 đầu sách chuyên khảo, giáo trình và tài liệu tham khảo, từ Hóa hữu cơ đến Hóa lý thuyết, phục vụ cho bậc đại học và sau đại học. Cùng với đồng nghiệp, bà đã tham gia phát triển 7 chương trình đào tạo mới được Đại học Cần Thơ thẩm định và đưa vào sử dụng, trong đó có các chương trình theo định hướng nghiên cứu mô hình còn mới mẻ ở Việt Nam.

Một trong những dấu ấn lớn trong sự nghiệp của Phó Giáo sư Huê là vai trò điều phối viên dự án quốc tế “Phát triển chương trình đào tạo khoa học phân tử và vật liệu theo định hướng nghiên cứu”. Dự án này liên kết Đại học Cần Thơ với ba trường đại học hàng đầu châu Âu: KU Leuven (Bỉ), Twente (Hà Lan) và Rostock (Đức), cùng ba trường đại học trong nước: Quy Nhơn, Sư phạm Hà Nội và Sư phạm Đà Nẵng.

Mục tiêu của dự án là hiện đại hóa chương trình đào tạo ngành Hóa học và Hóa dược, hướng tới chuẩn quốc tế, đồng thời hình thành mạng lưới hợp tác nghiên cứu giữa Việt Nam và châu Âu. Nhờ những kết nối này, nhiều giảng viên trẻ của Đại học Cần Thơ đã có cơ hội tiếp cận các nhóm nghiên cứu tiên tiến, mở ra cánh cửa mới cho khoa học vùng Tây Nam Bộ.

Trong nghiên cứu, Phó Giáo sư Huê tập trung vào hai hướng chính là (tổng hợp hữu cơ và hóa học các hợp chất tự nhiên) cả hai đều gắn với định hướng “hóa học xanh” và ứng dụng thực tiễn.

Ở hướng tổng hợp hữu cơ, bà phát triển các phương pháp thân thiện với môi trường, sử dụng kỹ thuật vi sóng để giảm thời gian phản ứng, hạn chế dung môi độc hại. Các công trình của bà hướng tới tổng hợp hóa dược, thiết kế các phân tử hữu cơ nhỏ nhắm mục tiêu sinh học (rational drug design) một hướng tiếp cận hiện đại trong khám phá thuốc. Nhờ sự hỗ trợ của mô phỏng máy tính, nhóm nghiên cứu của bà đã sàng lọc và xác định nhiều cấu trúc có hoạt tính kháng khuẩn, kháng ung thư, kháng virus.

Ở hướng hóa học hợp chất tự nhiên, bà và nhóm cộng sự tập trung trích ly, phân lập, xác định cấu trúc và khảo sát hoạt tính sinh học của các hợp chất từ thực vật bản địa. Nhiều nghiên cứu đã chứng minh tác dụng tăng cường miễn dịch cho cá tra, kháng oxy hóa và bảo vệ tế bào của các cao chiết tự nhiên mở ra khả năng ứng dụng trong y sinh và nuôi trồng thủy sản.

Đặc biệt, bà còn nghiên cứu tận dụng nguồn nguyên liệu tái tạo như mỡ cá tra, dầu dừa, dầu hạt cao su để sản xuất biodiesel và chất hoạt động bề mặt phân hủy sinh học, phục vụ nông nghiệp và công nghiệp nhẹ. Đây là cách bà kết hợp tri thức hóa học với bài toán môi trường một “triết lý bền vững” xuyên suốt trong hành trình nghiên cứu của mình.

Tính đến giữa năm 2025, Phó Giáo sư Huê đã công bố 133 bài báo khoa học, trong đó 50 bài đăng trên tạp chí quốc tế uy tín, gồm 36 bài thuộc nhóm Q1, Q2 theo xếp hạng Scimago. Đáng chú ý, 15 bài quốc tế được công bố sau khi bà đạt chuẩn phó giáo sư, cho thấy sự bền bỉ trong nghiên cứu chứ không dừng lại ở danh hiệu.

Trong 2,5 năm gần đây, bà công bố 21 bài báo quốc tế, mức năng suất hiếm thấy ở một nhà khoa học nữ ngoài các trung tâm nghiên cứu lớn. Nhiều công trình của bà được trích dẫn cao, tập trung vào các hợp chất dị vòng có khả năng ức chế enzyme polymerase và protease, phục vụ định hướng phát triển thuốc kháng virus và kháng sinh.

Bên cạnh đó, bà là chủ nhiệm 8 đề tài nghiên cứu cấp Bộ và Nhà nước, trong đó có đề tài “Tổng hợp các hợp chất dị vòng có hoạt tính ức chế polymerase và aaRS” đạt loại xuất sắc khi nghiệm thu. Bà cũng hoàn thành 3 dự án hợp tác nghiên cứu quốc tế cùng các trường đại học Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan và Bỉ.

Hai sáng chế được cấp bằng độc quyền của bà là phương pháp tổng hợp dẫn xuất benzimidazol thio axit hydroxamic ức chế chọn lọc enzyme HDAC6 và phương pháp tổng hợp hợp chất ức chế protease chính của virus SARS-CoV-2 những công trình mang đậm dấu ấn ứng dụng của khoa học cơ bản.

Trong giới khoa học, đặc biệt là các ngành tự nhiên, hình ảnh một người phụ nữ say mê với ống nghiệm và bảng phản ứng vẫn còn hiếm. Nhưng Bùi Thị Bửu Huê đã chứng minh rằng đam mê và bản lĩnh có thể vượt qua mọi giới hạn. Từ giảng viên trẻ vùng sông nước, bà trở thành một trong những nhà khoa học nữ hàng đầu của ngành Hóa học Việt Nam, từng nhận bằng khen của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo, Thủ tướng Chính phủ, và danh hiệu Chiến sĩ thi đua cấp Bộ.

Đồng nghiệp gọi bà là “người gieo hạt” không chỉ bởi những kết quả nghiên cứu, mà bởi cách bà nuôi dưỡng đam mê khoa học trong thế hệ trẻ. Trong phòng thí nghiệm của Khoa Khoa học Tự nhiên, bà thường xuất hiện bên cạnh sinh viên, lắng nghe, hướng dẫn tỉ mỉ, khuyến khích các em tự đặt câu hỏi, tự thử nghiệm và công bố quốc tế. “Làm khoa học không thể vội, cũng không thể sợ sai”, bà thường nói.

Khi Hội đồng Giáo sư Nhà nước họp xét công nhận đạt tiêu chuẩn chức danh giáo sư năm 2025, tên Bùi Thị Bửu Huê xuất hiện như một biểu tượng đặc biệt, người phụ nữ duy nhất của ngành Hóa học trong danh sách 58 ứng viên toàn quốc. Nhưng với bà, danh hiệu không phải đích đến, mà là chặng dừng tạm trước hành trình tiếp theo hành trình của một nhà khoa học đang nỗ lực đưa nghiên cứu Việt Nam đến gần hơn với thế giới.

“Thành công của tôi không chỉ là số bài báo hay chức danh, mà là khi sinh viên của mình tiếp tục làm khoa học, tự tin đứng trên bục giảng và lan tỏa tinh thần nghiên cứu”, bà nói trong một buổi chia sẻ tại trường.

Từ vùng đất Cà Mau, qua những năm tháng học tập ở Amsterdam, rồi trở lại với Đại học Cần Thơ nơi bà gắn bó gần 30 năm Phó Giáo sư, Tiến sĩ Bùi Thị Bửu Huê là minh chứng cho giá trị của tri thức, của sự kiên trì và của khát vọng cống hiến âm thầm. Giữa thế giới nghiên cứu tưởng chừng khô khan, câu chuyện của bà vẫn tỏa ra một sức sống đặc biệt lặng lẽ mà bền bỉ, như dòng phù sa miền Tây, lặng lẽ bồi đắp cho tương lai khoa học nước nhà.