Ngành dược liệu Việt Nam, sở hữu kho tàng với hơn 5.000 loài cây thuốc và nền tảng y học cổ truyền ngàn đời, đang đứng trước ngưỡng cửa vàng để khẳng định vị thế trên bản đồ kinh tế toàn cầu. Đặc biệt, xu hướng chăm sóc sức khỏe tự nhiên và lối sống xanh đang lên ngôi mạnh mẽ trên thế giới càng mở ra cơ hội bứt phá chưa từng có.

Tuy nhiên, đằng sau bức tranh đầy hứa hẹn ấy là một thực tế là tiềm năng khổng lồ đang bị kìm hãm bởi hàng loạt rào cản. Những phân tích chi tiết và đầy tâm huyết của Dược sĩ Phan Văn Hiển, Giám đốc Công ty TNHH Vạn Xuân đã cho thấy một bức tranh chân thực và toàn diện về ngành.

Đây không chỉ là câu chuyện về tài nguyên, mà còn là bài toán chiến lược đòi hỏi sự “dũng cảm” trong tư duy và hành động từ các cấp quản lý lẫn cộng đồng doanh nghiệp, nhằm kiến tạo một chuỗi giá trị bền vững và đưa dược liệu Việt Nam vươn tầm quốc tế.

Hơn 5.000 loài thuốc quý và bài toán tự chủ dược liệu 

Việt Nam được thiên nhiên ưu đãi một kho tàng dược liệu phong phú với 5.117 loài cây thuốc đã được ghi nhận, trong đó khoảng 200 loài đã được khai thác thương mại, tạo nên nền tảng vững chắc cho sự phát triển của các sản phẩm đa dạng từ thuốc, thực phẩm chức năng, hóa mỹ phẩm đến đồ uống. Lợi thế này càng được củng cố bởi "lực lượng hạnh phúc" – một lượng lớn người dân Việt Nam có niềm tin sâu sắc vào y học cổ truyền và nhu cầu sử dụng thảo dược để chăm sóc sức khỏe ngày càng tăng cao.

Hơn nữa, xu hướng tiêu dùng toàn cầu đang dịch chuyển mạnh mẽ sang các sản phẩm tự nhiên, hữu cơ, không hóa chất, với thị trường thảo dược toàn cầu dự kiến tăng từ 230 tỷ USD năm 2021 lên 430 tỷ USD vào năm 2028. Đây rõ ràng là cơ hội "vàng" để dược liệu Việt Nam hội nhập sâu rộng vào chuỗi giá trị toàn cầu, khai thác các phân khúc sản phẩm đầy hứa hẹn.

Dược sĩ Phan Văn Hiển, Giám đốc Công ty TNHH Vạn Xuân.

Tuy nhiên, bức tranh tiềm năng ấy đang bị giới hạn bởi những điểm yếu cố hữu và thách thức tồn tại dai dẳng nhiều năm qua. Dược sĩ Phan Văn Hiển thẳng thắn chỉ ra rằng, Việt Nam hiện chỉ tự chủ được 25% nguyên liệu phục vụ sản xuất thuốc, còn lại 75% vẫn phải phụ thuộc vào nhập khẩu, chủ yếu từ Trung Quốc.

"Không có một cây nào chúng ta chủ động được hoàn toàn nguồn cung, tất cả đều phụ thuộc vào nhập khẩu," ông Hiển nhấn mạnh. Sự phụ thuộc này không chỉ đẩy các doanh nghiệp vào rủi ro lớn về giá cả, chất lượng và sự ổn định của chuỗi cung ứng, mà còn tước đi cơ hội tự chủ, xây dựng thương hiệu và nâng cao giá trị gia tăng cho dược liệu Việt.

Các loại dược liệu tưởng chừng phổ biến và dễ trồng như Đương quy hay Đảng sâm, lại thiếu đầu tư quy mô lớn và chuẩn hóa tại chỗ, khiến chúng phải "chảy ngược" qua biên giới rồi nhập lại với giá cao hơn nhiều lần.

Ngoài ra, áp lực cạnh tranh từ Trung Quốc, một quốc gia có ngành dược liệu phát triển vượt trội về quy mô và công nghệ, khiến ngành dược liệu càng thêm khó khăn. Ông Hiển phân tích sâu về "chiến lược độc quyền" từ nguồn cung ngoại: Trung Quốc chủ động thu mua nguyên liệu thô từ Việt Nam với giá rẻ – ví dụ điển hình là rễ cá lóc hay cây chó đẻ – sau đó về chế biến và bán lại thành phẩm với giá cao gấp nhiều lần.

Điều này không chỉ gây thiệt hại kinh tế nghiêm trọng mà còn biến Việt Nam thành nơi cung cấp nguyên liệu thô với giá trị thấp, khó có thể tạo ra sản phẩm dược liệu có giá trị gia tăng cao và thương hiệu riêng trên thị trường quốc tế.

Việt Nam sở hữu nhiều cây thuốc quý cần bảo tồn và phát triển.

Bên cạnh đó, nguồn dược liệu trong nước chủ yếu phân bố ở các vùng dân tộc thiểu số và miền núi, nơi điều kiện nuôi trồng và khai thác còn manh mún, thiếu quy hoạch tập trung và sản xuất theo hướng công nghiệp. Điều này khiến nguồn cung không đáp ứng được yêu cầu khắt khe về chất lượng (chuẩn GAP, GACP) và số lượng ổn định cho các nhà máy sản xuất.

Nút thắt còn nằm ở khung pháp lý và đầu tư thiếu hiệu quả. Hệ thống quản lý và quy chuẩn cho ngành Đông y và dược liệu hiện nay còn nhiều bất cập, thiếu đồng bộ, gây khó khăn cho doanh nghiệp ngành dược liệu.

Theo Dược sĩ Hiển nhận định, việc áp dụng cứng nhắc các tiêu chuẩn của Tây y vào dược liệu Đông y, bỏ qua đặc thù về hoạt chất tổng thể và đa tác dụng, đang tạo ra rào cản lớn về pháp lý và quy trình.

Mặc dù Nhà nước đã đầu tư không ít nguồn lực vào việc quy hoạch và trồng dược liệu, hiệu quả thực tế lại chưa như kỳ vọng, cho thấy sự lãng phí nguồn lực và thiếu tính thực tiễn trong các chính sách đầu tư. Cuối cùng, vấn nạn hàng giả, hàng nhái tràn lan trên thị trường, đặc biệt trên các nền tảng mạng xã hội, đang bào mòn nghiêm trọng niềm tin của người tiêu dùng, gây tổn hại trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng và làm xói mòn uy tín của cả ngành, tạo ra một môi trường cạnh tranh không lành mạnh và bất lợi cho sự phát triển dài hạn.

“Cuộc cách mạng" chuỗi giá trị dược liệu bền vững

Trước những thách thức mang tính sống còn này, Dược sĩ Phan Văn Hiển đã đề xuất một tầm nhìn chiến lược toàn diện, dựa trên mô hình quản trị "6M" - Money (Tiền vốn), Manpower (Nhân lực), Material (Nguyên vật liệu), Machine (Máy móc, thiết bị), Method (Phương pháp), Management (Quản lý/Quản trị) -, trong đó ông đặc biệt nhấn mạnh yếu tố "Material" (Nguyên liệu) là cốt lõi để ngành dược liệu Việt Nam có thể bứt phá và phát triển bền vững.

Giải pháp hàng đầu là chủ động và phát triển bền vững nguồn nguyên liệu nội địa. Đây là ưu tiên cực kỳ quan trọng để ngành thoát khỏi sự phụ thuộc. Cần có một chiến lược quốc gia dài hạn, trong đó Chính phủ hỗ trợ xây dựng chuỗi giá trị khép kín từ nuôi trồng, khai thác đến sản xuất, đảm bảo nguồn nguyên liệu đạt chuẩn GAP (Thực hành tốt trồng trọt và thu hái) và GACP (Thực hành tốt nuôi trồng và thu hái dược liệu).

Việc tổ chức sản xuất dược liệu theo mô hình tập trung và công nghiệp hóa sẽ giúp giảm phụ thuộc vào nhập khẩu, đồng thời kiểm soát chất lượng và truy xuất nguồn gốc rõ ràng thông qua mã QR, blockchain, từ đó xây dựng niềm tin vững chắc cho người tiêu dùng.

Tiếp theo, cần chuẩn hóa quy trình và ứng dụng khoa học công nghệ một cách đồng bộ. Ngành dược liệu Việt Nam cần một bộ tiêu chuẩn riêng biệt, linh hoạt, phù hợp với đặc thù của Đông y, chú trọng giá trị tổng thể và các hoạt chất đặc trưng, thay vì áp dụng cứng nhắc các tiêu chuẩn của Tây y.

Đầu tư vào R&D và công nghệ hiện đại phải được thực hiện trên toàn bộ chuỗi giá trị, từ nghiên cứu chọn giống, trồng trọt, thu hoạch, chiết xuất đến bào chế, đóng gói. Song song đó, việc đào tạo nhân lực chất lượng cao, bao gồm y bác sĩ, dược sĩ Đông y và kỹ sư nông nghiệp chuyên về dược liệu, là yếu tố then chốt để đảm bảo năng lực cạnh tranh và phát triển lâu dài.

Sản phẩm từ các loại dược liệu được người tiêu dùng ưa chuộng nhưng vấn đề về tự chủ nguyên liệu vẫn là bài toán khó.

Để mở rộng thị trường, cần đa dạng hóa sản phẩm, khai thác thị trường ngách và xu thế tiêu dùng mới. Dược sĩ Hiển gợi ý việc điều chỉnh hướng sản phẩm, chuyển dịch một phần sang các dòng dễ tiếp cận hơn, có giá trị hàng hóa cao và ít vướng mắc về quy định như trà thảo mộc, cà phê Đông y, nước súc miệng thảo dược, kem chống lão hóa hay các sản phẩm làm đẹp từ thiên nhiên.

Đây là những thị trường tiềm năng, phù hợp với xu hướng sống xanh và có quy định mềm dẻo hơn. Dù đa dạng hóa, cần đảm bảo giá trị chữa bệnh và chăm sóc sức khỏe là cốt lõi, đặc biệt là các sản phẩm điều trị chuyên sâu, có bằng chứng khoa học rõ ràng, được chuẩn hóa theo quy trình nghiêm ngặt.

Bên cạnh đó, việc xây dựng thương hiệu, đấu tranh chống hàng giả và củng cố niềm tin là không thể thiếu. Minh bạch và công khai quy trình sản xuất, nguồn gốc nguyên liệu, các chứng nhận chất lượng và kết quả nghiên cứu là yếu tố then chốt để chống lại hàng giả, hàng nhái.

Cần sự phối hợp chặt chẽ giữa doanh nghiệp và cơ quan quản lý để kiểm soát và xử lý nghiêm các trường hợp sản xuất, kinh doanh hàng giả, hàng kém chất lượng, đồng thời truyền thông giáo dục để nâng cao nhận thức của người dân, giúp họ phân biệt sản phẩm thật – giả.

Cuối cùng, nhưng không kém phần quan trọng, là hợp tác liên ngành và sự “dũng cảm” từ chính sách. Cần xây dựng chuỗi giá trị "farm to fork" (từ nông trại đến bàn ăn) với sự tham gia của nông dân, nhà khoa học, doanh nghiệp và nhà phân phối, tạo thành một hệ sinh thái bền vững. Nhà nước cần có những chính sách đột phá, thực tế hơn để hỗ trợ ngành dược liệu phát triển, từ quy hoạch vùng trồng, hỗ trợ công nghệ, đến sửa đổi các quy định pháp lý cho phù hợp với đặc thù của Đông y.

"Cần một sự dũng cảm" từ các cấp quản lý để thay đổi tư duy và hành động, dám vượt qua những rào cản cũ, học hỏi kinh nghiệm từ các quốc gia thành công như Ấn Độ, Nhật Bản, Hàn Quốc và Trung Quốc trong việc phát triển ngành này.

Ngành dược liệu Việt Nam không thiếu tiềm năng để trở thành một ngành kinh tế mũi nhọn, không chỉ phục vụ sức khỏe cộng đồng mà còn mang lại giá trị xuất khẩu lớn. Tuy nhiên, để hiện thực hóa tiềm năng đó, cần một cuộc cách mạng toàn diện trong tư duy và hành động – từ việc chủ động nguồn nguyên liệu, chuẩn hóa quy trình bằng khoa học công nghệ, đến việc thay đổi cách quản lý và quyết liệt chống lại nạn hàng giả.

Chỉ khi giải quyết được những "gốc rễ" vấn đề này, ngành dược liệu Việt Nam mới có thể phát triển bền vững, xứng tầm với vị thế và niềm tin mà người dân đã đặt trọn vẹn, đồng thời tạo ra những sản phẩm chất lượng cao, có giá trị không chỉ trong nước mà còn trên thị trường quốc tế, góp phần nâng cao giá trị thương hiệu quốc gia.