Bà Nguyễn Thị Lịch sinh ra và lớn lên trong một gia đình có truyền thống 5 đời hát Xoan. Ông nội bà là cụ Nguyễn Văn Trìu, bố là cụ Nguyễn Văn Thắng đều là trùm Xoan nổi tiếng của phường Xoan An Thái (xã Phượng Lâu, Tp.Việt Trì, Phú Thọ).

Thủa nhỏ, bà được ông nội và cha cho theo gánh hát đi khắp nơi biểu diễn, thức cùng những canh hát thâu đêm suốt sáng, chất xoan đã “ngấm” dần vào người bà.

Tới năm lên 13, bà Lịch hầu như đã thuộc hết 14 quả cách (làn điệu) và trở thành đào nương trẻ tuổi nhất của làng được trình diễn trong lễ hội tại đình làng An Thái vào ngày mùng một tháng Giêng.

Ngày đó, hiếm người biết hát Xoan nên khi trình diễn tại các lễ hội đình, ngoài vai trò đào Xoan, bà còn phải đảm nhiệm cả kép trống và dẫn cách.

Nghệ nhân nhân dân Nguyễn Thị Lịch trình diễn hát xoan tại đền Hùng Lô

Trong những năm tháng chiến tranh gian khổ, nhiều loại hình văn hóa – nghệ thuật gắn liền với lễ hội bị mai một. Để tiếp nối và gìn giữ những làn điệu Xoan, bà Lịch vẫn tự tập luyện và truyền dạy hát Xoan tại nhà trùm phường hoặc trong khi lao động, nhờ vậy, mạch nguồn hát Xoan ở An Thái vẫn được duy trì.

Sau năm 1975, với tình yêu đối với các làn điệu Xoan bà Lịch đã tự mình thành lập một nhóm Hát Xoan gồm 15 người ở nhiều độ tuổi và bà là người truyền dạy.

Đến năm 1998, Câu lạc bộ hát Xoan An Thái - xã Phượng Lâu được thành lập và bà Lịch được nhân dân tín nhiệm bầu là Chủ nhiệm câu lạc bộ. Từ đó trở đi, hát Xoan có cơ hội được phát triển mạnh vừa được trình diễn tại các đình làng, vừa trình diễn trong các cuộc liên hoan, hội diễn văn hóa văn nghệ của tỉnh và quốc gia. Người theo học Hát Xoan đông hơn, những gương mặt nghệ nhân Xoan sau này đều do bà Lịch truyền dạy.

Năm 2006, UBND tỉnh Phú Thọ công nhận trở lại Phường Xoan An Thái, bà Lịch được bầu là Trùm Phường và cũng là trùm Xoan là nữ duy nhất của tỉnh Phú Thọ.

Việc một người phụ nữ đảm đương vị trí kế thừa đầy cao quý và tôn kính này, chưa hề có tiền lệ. Bởi theo quy chế đã tồn tại lâu đời của phường Xoan, chỉ người đàn ông mới được kế thừa chức trùm phường.

Bên cạnh hoạt động truyền dạy, tham gia các liên hoan văn hóa, văn nghệ, bà còn đóng góp tích cực trong xây dựng hồ sơ hát Xoan đề nghị công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.

Năm 2012, bà được UBND tỉnh Phú Thọ phong tặng danh hiệu Nghệ nhân hát Xoan.

Năm 2015, bà là một trong 19 người am hiểu về di sản văn hóa của tỉnh Phú Thọ được Nhà nước trao tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể.

Nghệ nhân Nguyễn Thị Lịch dạy hát Xoan cho các thế hệ trẻ.

Phường Xoan của bà Lịch ngày càng thu hút được sự tham gia của nhiều người yêu Xoan, từ các em nhỏ cho tới các bậc cao niên và cả du khách quốc tế. “Chúng tôi thấy tự hào và thầm cảm ơn tổ tiên đã để lại cho mình tài sản văn hóa này. Tôi đã luôn cố gắng gìn giữ, giờ có nhiều người cùng làm việc đó tôi vui lắm. Hát Xoan giúp chúng tôi gắn kết tình làng nghĩa xóm, giúp tôi biết thêm bè bạn gần xa. Hát Xoan cho tôi rất nhiều” - bà Lịch chia sẻ.

Nhờ những đóng góp trong việc truyền dạy và bảo tồn nghệ thuật hát Xoan, góp phần đưa hát Xoan trở thành Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại, bà Nguyễn Thị Lịch được Hội LHPN Việt Nam trao Giải thưởng Phụ nữ Việt Nam năm 2021.

10 Gương mặt nữ tiêu biểu năm 2021 (PNM lựa chọn):

Lĩnh vực y tế:

GS.TS Lê Thị Quỳnh Mai - Phó Viện trưởng Viện Vệ sinh dịch tễ Trung ương

 PGS.TS Phạm Thị Ngọc Thảo - Phó Giám đốc Bệnh viện Chợ Rẫy

 PGS-TS.BS Vương Thị Ngọc Lan - Trưởng Khoa Y, kiêm Trưởng Bộ môn Phụ Sản, Đại học Y Dược TP HCM.

 Lĩnh vực nông - lâm nghiệp:

 PGS. TS Trần Thị Thu Hà - Viện trưởng Viện Nghiên cứu và Phát triển Lâm nghiệp, trường ĐH Nông lâm – ĐH Thái Nguyên

 Lĩnh vực văn hoá - nghệ thuật:

 NSƯT Trần Ly Ly - Nữ Cục trưởng đầu tiên của Cục Nghệ thuật biểu diễn

 Nghệ nhân nhân dân Hát Xoan Nguyễn Thị Lịch - Bà trùm Phường Xoan An Thái, xã Phượng Lâu (TP. Việt Trì, tỉnh Phú Thọ)

 Người phụ nữ truyền cảm hứng

 Hoa hậu Hòa bình Quốc tế Nguyễn Thúc Thuỳ Tiên

 Nguyễn Thị Thu Trang - nhà bảo tồn động vật hoang dã và nhà sáng lập WildAct

 Bà Trần Thị Kim Thia - Hội viên Chi hội Hội Chữ thập đỏ ấp 4, xã Hưng Thạnh (huyện Tháp Mười, tỉnh Đồng Tháp)

 Lĩnh vực thể thao:

 Nguyễn Thị Thu Nhi - Nhà vô địch WBO thế giới