Nhân dịp kỷ niệm tròn 70 năm ngày Tiếp quản thủ đô (10/10/1954 – 10/10/2024), Phụ Nữ Mới trân trọng giới thiệu đến bạn đọc cuốn sách “Hà Nội thời cận đại – từ nhượng địa đến thành phố (1873-1945)”.

Cuốn sách là một nghiên cứu công phu và toàn diện về sự “thay da đổi thịt” của Hà Nội trong quá trình trở thành một thành phố hiện đại kiểu phương Tây, trở thành thủ phủ của Liên bang Đông Dương thuộc Pháp vào cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20.

Nhà nghiên cứu Đào Thị Diến dành cả cuộc đời mình để viết về Hà Nội. Với hơn 30 năm công tác tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I, bà có cơ hội tiếp cận những tài liệu quý giá từ các phông lưu trữ tiếng Việt lẫn tiếng Pháp, từ đó đem đến một nét độc đáo trong cách tiếp cận lịch sử Hà Nội ở cuốn sách này: lịch sử được soi chiếu qua lăng kính tài liệu lưu trữ. Các tài liệu này như những “nhân chứng sống”, cho ta những bằng cứ chân thực, khách quan nhất.

Một phác thảo toàn diện về Hà Nội thời cận đại

Lịch sử Hà Nội thời kỳ cận đại, mở đầu vào các năm 1873, 1882 với hai cuộc tấn công thành Hà Nội của quân đội viễn chinh Pháp và kết thúc vào năm 1945, có thể xem là một giai đoạn bản lề trong việc định hình nên diện mạo của thành phố này. Đó là giai đoạn mà Hà Nội đi qua những năm tháng cả hào hùng lẫn thương đau, bị tàn phá và được kiến thiết, ở đó những biến động lớn lao đã hằn in lên trang sử của Hà Nội một dấu ấn không thể phai mờ đến tận hôm nay.

Gắn với quá trình xâm chiếm, cai trị và xây dựng của thực dân Pháp, đây là một giai đoạn đặc biệt quan trọng đối với sự hình thành của thành phố Hà Nội ngày nay. Nhằm giúp độc giả có một hình dung vừa bao quát vừa cụ thể, thấy được sự chuyển mình của Hà Nội trong quá trình trở thành một “thành phố Pháp” - thủ phủ của Liên bang Đông Dương, cuốn sách của tác giả Đào Thị Diến đã xây dựng một hệ thống lớp lang gồm 40 bài viết về hầu khắp các phương diện của lịch sử Hà Nội thời kỳ này.

Ở cấu trúc trục dọc, tác giả phân chia giai đoạn này gồm hai quá trình lớn: bắt đầu với quá trình tấn công, chiếm đóng và phá hủy thành Hà Nội của quân đội viễn chinh Pháp (từ 1873 đến cuối thế kỷ 19), và nối tiếp là quá trình tái thiết, xây dựng thành phố Hà Nội của chính quyền thực dân (từ cuối thế kỷ 19 đến 1945). Việc phân chia theo trục thời gian tuyến tính này giúp làm nổi bật sự vận động cùng những đặc điểm, tính chất của Hà Nội thời kỳ lịch sử này, thấy được từng bước hình thành một thành phố của “xứ bảo hộ” dưới sự chiếm đóng, cai trị của người Pháp.

Ở cấu trúc chiều ngang, tác giả đưa ra một bức tranh toàn cảnh nhằm phản ánh quá trình biến đổi của Hà Nội diễn ra một cách đồng loạt ở tất cả các lĩnh vực, gồm: chính trị; địa giới và tổ chức hành chính; quy hoạch, xây dựng và mở rộng thành phố; văn hóa – xã hội; giao thông; giáo dục; bảo vệ cảnh quan và các di tích lịch sử. Chính nhờ cách khai thác toàn diện như vậy mà cuốn sách đã tái hiện lại dáng dấp của một Hà Nội năm xưa, vừa qua hình ảnh bao quát vừa ở chi tiết cụ thể.

Như thế, Hà Nội thời cận đại – từ nhượng địa đến thành phố (1873-1945) vừa là một công trình chuyên khảo với phương pháp nghiên cứu khoa học nghiêm cẩn, vừa có thể xem là một dẫn nhập rõ ràng, dễ hiểu cho bất cứ ai muốn tìm hiểu về lịch sử Hà Nội thời cận đại.

Nguồn tư liệu vô giá từ hồ sơ lưu trữ

Một trong những phương pháp nghiên cứu có thể xem đã làm nên dấu ấn riêng của tác giả Đào Thị Diến là việc các công trình của bà bao giờ cũng khảo cứu và luận định lịch sử dựa trên các tài liệu lưu trữ. Tài liệu lưu trữ được xem là nguồn thông tin gốc, là những thực chứng lịch sử trong việc nghiên cứu về lịch sử Việt Nam nói chung, lịch sử Hà Nội nói riêng.

Gắn bó sự nghiệp với Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I, TS. Đào Thị Diến có điều kiện khai thác các tài liệu lưu trữ về Hà Nội. Trong cuốn sách của mình, bà đã khai thác một lượng lớn tài liệu là các phông lưu trữ như Phông Đô đốc và Thống đốc Nam Kỳ (Fonds des Amiraux et des Gouverneurs), Phông Sở Lưu trữ và Thư viện Đông Dương (Fonds de la Direction des Archives et des Bibliothèques de l’Indochine) , Phông Tòa Đốc lý Hà Nội (Fonds de la Mairie de Hanoï), Phông Sở Giáo dục Bắc Kỳ (Fonds du Service de l’Enseignement au Tonkin),… Ngoài ra còn có các tạp chí được xuất bản thời Pháp thuộc như Công báo thành phố Hà Nội (Bulletin municipale de Hanoï), Công báo của các lực lượng viễn chinh Nam Kỳ (Bulletin officiel de l’expédition de Cochinchine), Việt Nam dân quốc Công báo,…

Các phông lưu trữ và tạp chí này cung cấp một lượng lớn các quy định, nghị định, thông báo, sơ đồ của chính quyền thực dân, các thư từ, ghi chép, báo cáo của các cá nhân là quan chức, tướng tá người Pháp trong quá trình xâm chiếm và cai trị Hà Nội. Chính vì là những tài liệu xác thực, ra đời tại thời điểm diễn ra các sự kiện lịch sử, cho nên các tài liệu này chứa đựng nhiều thông tin chính xác, khách quan, đa chiều, có giá trị vô cùng quan trọng trong việc truy cầu sự thực lịch sử, đánh giá các sự kiện và nhân vật lịch sử. Các tài liệu này được xem như những “nhân chứng sống” của lịch sử.

Với việc tận dụng và khai thác triệt để tài liệu lưu trữ về lịch sử Hà Nội thời kỳ cận đại, tác giả Đào Thị Diến đã tái hiện trong sách rất sinh động cuộc tấn công, đánh chiếm thành Hà Nội từ góc nhìn của kẻ xâm lược qua thư từ, báo cáo của các sĩ quan người Pháp như Coquerie, F. Garnier, H. Rivière,…; quá trình chi tiết của việc quy hoạch địa giới hành chính, việc thành lập và đặt tên cho các đường, phố thông qua các nghị định của chính quyền; cuộc đấu tranh quyết liệt của Hội Địa lý Hà Nội và Viện Viễn Đông Bác cổ trong việc bảo vệ cảnh quan hồ Tây qua các kiến nghị gửi lên Hội đồng thành phố;…

Dựa trên các tài liệu lưu trữ đáng tin cậy, cùng một phương pháp nghiên cứ khoa học tỉ mỉ, nghiêm cẩn, các nghiên cứu của tác giả Đào Thị Diến đã đưa đến một hình dung Hà Nội chân thực, để khơi gợi một tình yêu Hà Nội chân thành.

Giải mật sự thực lịch sử

Hiểu biết của chúng ta về lịch sử nói chung, lịch sử Hà Nội thời cận đại nói riêng, vốn tồn tại không ít những sai lệch, méo mó. Bằng những cách nào đó, lịch sử đã bị viết sai, hiểu sai, gây ra không ít ngộ nhận tai hại. Nhưng bằng cách khai thác tài liệu lưu trữ, tác giả Đào Thị Diến có cơ hội tiếp cận các sự thực lịch sử thông qua các chứng cứ xác thực, khách quan, nhờ đó xóa bỏ những ngộ nhận về Hà Nội.

Một trong những văn bản pháp lý đầu tiên về quy hoạch đô thị Hà Nội thời kỳ đầu Pháp xâm chiếm là dụ số 567 của vua Đồng Khánh (1-10-1888) về giới hạn các khu nhượng địa cùng sơ đồ đính kèm. Có một thời gian dài trong lịch sử, bản sơ đồ khu nhượng địa ở Hà Nội đã bị mất, thậm chí có ý kiến cho rằng việc “mất” bản sơ đồ nói trên là một “mưu toan có dụng ý”. Tuy nhiên trong chuyến đi nghiên cứu năm 2013 tại Lưu trữ Quốc gia Hải ngoại Pháp ở Aix-en Provence, tác giả Đào Thị Diến đã tìm thấy bản sơ đồ nói trên trong hồ sơ gốc số 20.244 thuộc phông Phủ Toàn quyền Đông Dương, qua đó phá tan những nghi ngờ và cung cấp thêm tài liệu nghiên cứu về thành phố Hà Nội thời thuộc địa.

Tài liệu lưu trữ đã giúp cung cấp những cứ liệu xác đáng để chúng ta hôm nay có cái nhìn đúng đắn hơn về lịch sử Hà Nội. Hoặc như cùng một sự kiện thực dân Pháp tấn công, chiếm đóng thành Hà Nội, chỉ khi thấy được góc nhìn, quan điểm, thái độ của kẻ xâm lược qua các thư từ, báo cáo trong tài liệu lưu trữ, chúng ta mới có nhận thức đầy đủ về ý đồ biến Hà Nội thành một “Paris thu nhỏ”, một “thành phố Pháp” hoa lệ, chứ không chỉ là dã tâm phá hủy văn hóa bản địa của chính quyền thực dân như vẫn tồn tại trong ghi chép của các sử gia Việt Nam. Nói cách khác, tài liệu lưu trữ là những cứ liệu vô giá để chúng ta hiệu chỉnh nhận thức của mình về lịch sử.

Hà Nội thời cận đại – từ nhượng địa đến thành phố (1873-1945) của tác giả Đào Thị Diến, trong nỗ lực thấu hiểu và dựng lại bức tranh toàn diện về lịch sử Hà Nội thời cận đại, thay vì đưa ra những kết luận đóng đinh và xét đoán thiên lệch, muốn giới thiệu, truyền tải những thông tin chân thực, khách quan, qua đó khơi gợi tình yêu mến, trân trọng của bạn đọc hôm nay dành cho thành phố Hà Nội. Vì tình yêu, đặc biệt là tình yêu dành cho một thành phố, bao giờ cũng cần xuất phát từ những sự thực và hiểu biết đầy đủ về thành phố đó.

LỜI TÁC GIẢ

Cuốn sách Hà Nội thời cận đại – Từ nhượng địa đến thành phố (1873-1945) được tuyển chọn từ các báo cáo khoa học và các bài viết về Hà Nội của tôi đã đăng trên các báo, tạp chí và trên trang web của Trung tâm Lưu trữ quốc gia I. 

Với sự kiện mở đầu là hai cuộc tấn công thành Hà Nội của quân đội viễn chinh Pháp các năm 1873, 1882 và kết thúc là sự kiện xây dựng công trình khu học xá Đông Dương ở Hà Nội năm 1945 của chính quyền thực dân Pháp, cuốn sách được chia làm hai phần chính nhằm giúp độc giả dễ dàng theo dõi được mạch nội dung của sách.

Phần I gồm 5 bài viết về thời kỳ bi tráng trong lịch sử cận đại Việt Nam (1873-1897) qua các sự kiện thành Hà Nội bị quân đội thực dân Pháp tấn công, chiếm đóng và phá hủy.

Phần II gồm 35 bài viết về quá trình biến đổi Hà Nội từ khu Nhượng địa thành một “thành phố Pháp” (ville française), một “Paris thu nhỏ” (petit Paris) của chính quyền thực dân. Về thực chất, quá trình biến đổi này diễn ra đồng thời ở tất cả các lĩnh vực, sau khi Hội đồng Thành phố Hà Nội được thành lập. Để có một cái nhìn lớp lang và cụ thể, 35 bài viết này được chia làm 8 mục nhỏ: 1. Khu nhượng địa; 2. Địa giới và tổ chức hành chính thành phố; 3. Giao thông; 4. Phố và đặt tên phố; 5. Văn hóa – Xã hội; 6. Giáo dục; 7. Bảo vệ cảnh quan và các di tích lịch sử; 8. Xây dựng và mở rộng thành phố.

Ngoài 40 bài viết trên, cuối sách còn có thêm phần phụ lục gồm “Bảng tra tên đường, phố, quảng trường, vườn hoa ở Hà Nội trước và sau năm 1954” và “Lược dẫn tên các nhân vật người Pháp được đặt làm tên phố, quảng trường, vườn hoa và một số công trình ở Hà Nội trước năm 1954”.

Về cơ bản, cuốn sách được viết trên cơ sở các thông tin khai thác từ các phông tài liệu thời Pháp thuộc của Trung tâm Lưu trữ quốc gia I. Tài liệu lưu trữ vốn chứa đựng nhiều thông tin chính xác, quý báu và đa chiều. Vì thế, người nghiên cứu hoàn toàn có thể tiếp cận nó ở nhiều góc độ, nhằm những mục đích nghiên cứu khác nhau. Chính vì vậy, khi đọc sách, bạn đọc sẽ bắt gặp một vài thông tin có nội dung trùng lặp được trích dẫn từ một số hồ sơ lưu trữ.

Là một người sinh ra và lớn lên trong một khu phố nhỏ ở phía bắc thành Hà Nội gần hai năm trước ngày tiếp quản thủ đô (1954), tuổi thơ của tôi trôi qua êm đềm với biết bao kỷ niệm ở vườn hoa Hàng Đậu gần tháp nước tròn cổ kính, với tiếng tàu điện leng keng dọc phố Quán Thánh, với con đường Phan Đình Phùng có cổng thành Hà Nội còn vẹn nguyên vết đạn pháo công thành của thực dân Pháp…, con đường dẫn tới trường Chu Văn An thân yêu tôi đã học trong những năm cấp II rồi cấp III sau khi đi sơ tán trở về. Với tôi, các con phố nhỏ như Đặng Tất, Lý Nam Đế, rồi vườn hoa Cửa Nam… đã trở thành một phần không thể thiếu của tuổi ấu thơ. Xin được gửi gắm trong cuốn sách này tình yêu sâu đậm với Hà Nội tới những độc giả có cùng tình yêu Hà Nội như tôi.

Cuốn sách này sẽ không thể hoàn thành nếu không có sự động viên, khích lệ của GS. NGND. Vũ Dương Ninh, người Thầy đáng kính mà tôi may mắn được học tập dưới sự dìu dắt của Thầy trong thời gian theo học chuyên ngành Lịch sử thế giới tại Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội. Nhân dịp này, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới Thầy, vì sự động viên quý báu của Thầy và vì Lời giới thiệu mà Thầy viết cho cuốn sách nhỏ này.  

Xin cảm ơn Công ty Nhã Nam đã nhiệt tình cộng tác với tác giả để cuốn sách Hà Nội thời cận đại – Từ nhượng địa đến thành phố (1873-1945) được ra mắt bạn đọc.

Cuối cùng, tôi xin gửi lời tri ân tới Trung tâm Lưu trữ quốc gia I, nơi tôi đã cống hiến toàn bộ cuộc đời nghiên cứu của mình kể từ khi tốt nghiệp Trường Đại học Tổng hợp năm 1975 cho đến lúc nghỉ hưu năm 2008.

ĐÀO THỊ DIẾN

VỀ TÁC GIẢ

Đào Thị Diến, sinh năm 1953 tại Hà Nội. Bà tốt nghiệp chuyên ngành Sử Thế giới, Đại học Tổng hợp Hà Nội (1970-1975) và sau đó công tác tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia I, Hà Nội (1975-2008). Bà có bằng thạc sĩ Lịch sử (năm 1999) và bằng Tiến sĩ Lịch sử (năm 2004) tại Đại học Paris 7 – Denis Diderot (Pháp).

Bà là tác giả của nhiều chuyên luận đã xuất bản về Hà Nội:

- Đào Thị Diến (Chủ biên), Hà Nội qua tài liệu và tư liệu lưu trữ (1873-1954), 2 tập, Trung tâm Lưu trữ quốc gia I, Nxb. Hà Nội, 2010.

- Đào Thị Diến, Hệ thống văn bản pháp quy về xây dựng và quản lý Thành phố Hà Nội từ 1885 đến 1954, Nxb. Hà Nội, 2019.

Bà cũng tham gia biên soạn các sách: Từ điển đường phố Hà Nội, Nxb. Hà Nội, 2010; Biên niên lịch sử Thăng Long – Hà Nội, Nxb. Hà Nội, 2010; Khu phố Tây ở Hà Nội nửa đầu thế kỷ XX qua tư liệu địa chính, Nxb. Hà Nội, 2017 và Địa danh hành chính Thăng Long - Hà Nội (từ đầu thế kỷ XIX đến nay), Nxb. Hà Nội, 2019.

THÔNG TIN SỰ KIỆN “Ra mắt cuốn sách "Hà Nội thời cận đại - từ nhượng địa đến thành phố (1873-1945)" của tác giả Đào Thị Diến

THÔNG TIN SỰ KIỆN

 - Thời gian: 09h30 Chủ nhật, ngày 29 tháng 09 năm 2024.

-  Địa điểm: Tầng 1 Tòa nhà triển lãm, Trung tâm Lưu trữ quốc gia I, số 5 Vũ Phạm Hàm, Cầu Giấy, Hà Nội.

Với sự tham gia của các vị khách mời:

- Nhà giáo Vũ Thế Khôi

- Nhà sử học Dương Trung Quốc

- Tác giả Đào Thị Diến