Hàng năm, Apple nêu tên các nhà cung cấp chính sản xuất linh kiện cho iPhone, MacBook và các thiết bị khác của hãng. Vào năm 2022, danh sách đó có 188 công ty. Trung Quốc từ lâu đã là trung tâm của chuỗi cung ứng được hâm mộ của Apple. Khoảng 80% đối tác sản xuất của công ty có trụ sở tại quốc gia này.

Nhưng khi mối quan hệ Mỹ - Trung trở nên căng thẳng, các cơ sở sản xuất mới đang thay đổi cách sản xuất thiết bị của Apple. Các bộ phận được tập kết từ nhiều nơi sau đó được lắp ráp ở một số địa điểm và vận chuyển đến khách hàng khắp nơi.

Số lượng nhà cung cấp ở Ấn Độ và Việt Nam đã nổi lên như những trung tâm mới được ưa chuộng nhất trong thập kỷ kể từ khi Apple bắt đầu công bố danh sách nhà cung cấp của mình. Mỗi nước đều có mối quan hệ tăng cường với Mỹ và lực lượng lao động rẻ.

Tuy nhiên, Trung Quốc vẫn là một trung tâm hoạt động quan trọng. Các nhà sản xuất mới của Trung Quốc tham gia chuỗi cung ứng đã giữ số lượng đối tác của Apple tại nước này gần như không thay đổi kể từ năm 2012, ngay cả khi các trung tâm khác mọc lên khắp châu Á.

Hàng ngày, hàng loạt xe tải và xe buýt chen lấn nhau ra khỏi quốc lộ 17 của Việt Nam, tuyến đường huyết mạch dẫn tới một trong những trung tâm điện tử mới nhất của thế giới, bắt đầu hoạt động vào lúc bình minh. Chỉ cách đó vài km, các nhóm công nhân làm ca đêm hết ca đang chuẩn bị ra về, một hàng dài người đang chờ để xin việc tại nhà cung cấp lớn nhất của Apple, Foxconn Technology Group. 

Một đại lý tuyển dụng cho biết: "Hôm nay chúng tôi có khoảng 150 đến 200 người ở đây và nếu không có gì thay đổi, thì gần như tất cả họ đều sẽ có việc làm". 

Sự nhộn nhịp ở Bắc Ninh là sản phẩm phụ của những thay đổi sâu sắc đang càn quét ngành công nghiệp điện tử toàn cầu và đặc biệt là đế chế trị giá 3.000 tỷ USD của Apple, khi chiến dịch của Mỹ nhằm kiềm chế sự phát triển công nghệ của Trung Quốc đã thúc đẩy sự chuyển dịch của các công ty lớn trong ngành sang các khu vực khác ở châu Á.

Đó là sự phân mảnh của chuỗi cung ứng toàn cầu có nguy cơ đẩy giá đối với cơ sở người tiêu dùng rộng lớn của Apple lên cao, khi các nhà sản xuất, nhà vận chuyển và thương hiệu phải vật lộn với việc sản xuất ở những địa phương ít thành lập hơn và quản lý nhiều điểm xuất nhập. Các mẫu cao cấp thường có giá thành đắt hơn.

Dữ liệu do Bloomberg tổng hợp về hơn 370 nhà cung cấp và địa điểm nhà máy của họ cho thấy đối tác sản xuất nào của Apple đang xây dựng năng lực mới và ở đâu. Kết quả là bức tranh rõ ràng nhất về tất cả các cách mà mạng lưới các nhà sản xuất của công ty Cupertino, có trụ sở tại California, ngày càng lan rộng khắp các nước đang phát triển.

Việt Nam và Ấn Độ là những nước hưởng lợi lớn nhất, với các điểm nóng sản xuất nhỏ hơn xuất hiện ở những nơi khác ở châu Á. Các nhà sản xuất từ Mỹ và Nhật Bản đã giảm dấu ấn của họ ở Trung Quốc, ngay cả khi các công ty Trung Quốc gia nhập danh sách nhà cung cấp với tốc độ nhanh chóng.

Trung Quốc vẫn là nơi đặt phần lớn các nhà máy sản xuất thiết bị của Apple và sẽ vẫn là một phần không thể thiếu trong chuỗi cung ứng của công ty. Nhưng việc chuyển đổi sang một mạng lưới sản xuất lan tỏa hơn là điều không thể phủ nhận và đang ngày càng gia tăng.

Chris Miller, tác giả cuốn "Chip War - Cuộc chiến công nghệ quan trọng nhất thế giới" cho biết: "Apple là người dẫn đầu. Công ty là một trong những nhà lắp ráp thiết bị điện tử lớn nhất thế giới, kèm theo đó là lợi nhuận cao nhất. Vì vậy, có rất nhiều chính sách cần phải cẩn trọng cân nhắc khi nói đến nhu cầu đối với các nhà cung cấp và cách họ vận hành".

Sự dịch chuyển lịch sử

Cuộc chiến thuế quan nổ ra trong nhiệm kỳ tổng thống Donald Trump đã làm leo thang đáng kể việc dịch chuyển của Apple ra khỏi Trung Quốc. Nhưng nền tảng đã được đặt từ trước đó từ rất lâu. 

Nhiều công ty bắt đầu tìm kiếm địa điểm sản xuất mới khi tốc độ tăng trưởng kinh tế nhanh chóng của Trung Quốc bắt đầu đẩy tiền lương lên cao. Chính phủ Ấn Độ, Việt Nam và các nơi khác tích cực theo đuổi hoạt động kinh doanh của họ, đưa ra các ưu đãi đầu tư, cải cách tiền lương và cải thiện cơ sở hạ tầng.

Apple và các doanh nghiệp tương tự hiện đang rót hàng tỷ USD đầu tư vào những nơi này trên toàn cầu.

Năm 2012, không có nhà cung cấp nào liên quan đến Apple hoạt động bên ngoài Ấn Độ. Hiện tại, đất nước này đã có 14 đơn vị cung cấp.  Điện thoại IPhone 15 mới sẽ là mẫu đầu tiên được xuất xưởng trực tiếp từ Ấn Độ chỉ vài tuần sau khi bắt đầu rời nhà máy ở Trung Quốc.

Mỹ có ít nhà cung cấp hơn vào năm 2022 so với một thập kỷ trước đó, nhưng cũng đã đạt được một số khoản đầu tư lớn từ nhà sản xuất chip Đài Loan Semiconductor Manufacturing Co. Với 40 tỷ USD cho hai nhà máy chế tạo tiên tiến ở Arizona, nhà máy đầu tiên dự kiến sẽ đi vào hoạt động vào năm 2025.

Sự thay đổi mang tính lịch sử hứa hẹn sẽ tạo ra hàng triệu việc làm ngoài Trung Quốc. Tại Việt Nam, lực lượng lao động điện tử đạt 1,3 triệu người vào tháng 6/2022, tăng gấp bốn lần kể từ năm 2013. Tại Ấn Độ, lĩnh vực này đã tạo ra tới một triệu việc làm trực tiếp và gián tiếp kể từ năm 2018, theo Hiệp hội Điện tử và di động Ấn Độ ước tính.

Jeffrey Jaensubhakij, giám đốc đầu tư của quỹ đầu tư quốc gia Singapore GIC Pte, cho biết rằng việc tái cơ cấu chuỗi cung ứng thực sự mang lại cơ hội đáng kể cho các công ty nằm trong phong trào đó cũng như các khu vực địa lý. 

Tuy nhiên, việc sản xuất phân tán ở một số quốc gia, đặc biệt là một số quốc gia tụt hậu xa so với Trung Quốc về cơ sở hạ tầng, nguồn lao động sẵn có và chuyên môn về chuỗi cung ứng nói chung có khả năng làm tăng nguy cơ chậm trễ trong vận chuyển và chi phí bị đội lên cao.

Các trung tâm sản xuất mới của Apple vẫn chiếm một phần tương đối nhỏ trong tổng sản lượng. Vẫn chưa rõ chính xác giá tiêu dùng sẽ thay đổi như thế nào và người phát ngôn của công ty từ chối bình luận.

Steven Tseng của Bloomberg Intelligence cho biết: "Giá các sản phẩm của Apple thực sự có thể tăng để phản ánh chi phí có thể cao hơn của việc di chuyển chuỗi cung ứng. Điều đó nói lên rằng, có thể việc tăng chi phí như vậy có thể không được phản ánh đầy đủ vào giá cuối cùng, vì điều đó có thể ảnh hưởng đến nhu cầu thị trường".

Và trong khi Trung Quốc có những lợi thế mà Ấn Độ không thể sánh kịp trong thời gian trước mắt, Veena Jha, giám đốc điều hành của IKDHVAJ Advisors, không kỳ vọng giá bán lẻ của một chiếc iPhone sẽ thay đổi nhiều.

Bà nói: "Những gì chúng ta có thể thấy là các mẫu xe cao cấp ban đầu sẽ đắt hơn do các bộ phận hoặc thiết kế phức tạp. Về lâu dài, cần có sự ngang bằng về giá với Trung Quốc".

Tất nhiên, việc tiếp tục phụ thuộc nhiều vào Trung Quốc sẽ đi kèm với những rủi ro riêng.

Trong những năm hậu đại dịch, các chính sách Zero Covid đầy biến động của Bắc Kinh đã bóp nghẹt nguồn cung cấp mọi thứ từ điện thoại đến ô tô. Tại iPhone City của Foxconn - một khu phức hợp rộng lớn ở miền Trung Trung Quốc, nơi hàng trăm nghìn công nhân phải chịu đựng tình trạng đóng cửa kéo dài, đã dẫn đến bạo động vào cuối năm ngoái đã khiến hoạt động của các nhà sản xuất bị cắt giảm trong nhiều tuần và có thể là giọt nước tràn ly cuối cùng đối với các nhà sản xuất.

Chính quyền của Joe Biden hiện đang hạn chế khả năng tiếp cận của Trung Quốc với công nghệ tiên tiến của Mỹ như chip, làm tăng thêm sự ăn miếng trả miếng giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới. 

Lập trường đó nhận được sự ủng hộ rộng rãi của lưỡng đảng ở Washington, từ các nhà hoạch định chính sách lo ngại những tiến bộ của Trung Quốc trong trí tuệ nhân tạo và điện toán lượng tử sẽ tạo ra thách thức đối với lợi ích quân sự của Mỹ, bao gồm cả cuộc xung đột tiềm tàng ở Đài Loan.

Các kể hoạch đầu tư nghìn tỷ vào Việt Nam 

Các nhà lắp ráp Đài Loan thống trị chuỗi cung ứng của Apple vẫn thực hiện phần lớn công việc của họ trong các khu phức hợp khổng lồ ở Trung Quốc đại lục. Nhưng họ cũng đứng đằng sau phần lớn sự tích hợp ở nước ngoài. Việt Nam là quốc gia sớm được hưởng lợi từ sự đa dạng hóa này, mặc dù Foxconn và Pegatron Corp cũng đang lên kế hoạch đầu tư lớn vào Ấn Độ.

Trên cánh đồng lúa Bắc Giang, khu phức hợp Foxconn trị giá hàng tỷ USD dự kiến sẽ sản xuất MacBook đang mọc lên trên khu đất rộng bằng 93 sân bóng đá ở Mỹ. Theo ông Đào Xuân Cường, người giám sát các khu công nghiệp của tỉnh, những khoản đầu tư lớn như vậy tạo ra hiệu ứng gợn sóng kinh tế khi danh sách của Apple bao gồm 25 nhà cung cấp trong nước, nhưng hơn 300 nhà thầu phụ cũng đã mở nhà máy ở Bắc Giang.

Các công ty Trung Quốc như nhà sản xuất AirPods GoerTek và BYD, công ty vận hành một nhà máy lắp ráp iPad, cũng đang mở rộng ở miền Bắc Việt Nam. Đó là sự phản ánh thực tế mà các công ty Trung Quốc và Mỹ đều phải đối mặt khi Washington tìm cách kiềm chế tham vọng công nghệ của Bắc Kinh, họ phải trả giá bằng việc thiết lập hoạt động sản xuất ở những địa phương hầu như không bị ảnh hưởng bởi những hạn chế về địa chính trị đó.

Việt Nam đã thu hút các nhà sản xuất công nghệ bằng các chính sách giảm thuế và cho thuê đất miễn phí. Các quan chức cấp tỉnh cũng dành sự quan tâm cá nhân cho Apple, cung cấp đất cho ký túc xá của công nhân làm việc tại nhà máy.

Tất cả nỗ lực này đang có hiệu quả như mong muốn. Ngành công nghiệp điện tử chiếm 32% kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam vào năm ngoái, gấp đôi so với một thập kỷ trước.

Sonal Varma, nhà kinh tế của Nomura Holdings, cho biết: "Về mặt kinh tế, đây là động lực tăng trưởng tiềm năng mà không quốc gia nào thực sự có thể bỏ lỡ. Đó là cơ hội chỉ có một lần trong đời".

Chỉ là sự khởi đầu

Ấn Độ đang đặt Apple vào trung tâm của tham vọng trở thành Trung Quốc thứ hai với thị trường nội địa khổng lồ để sản xuất. 

Đầu năm nay, Giám đốc điều hành Apple Tim Cook đã nhắc lại cam kết đầu tư vào quốc gia đông dân nhất thế giới trong cuộc gặp với Narendra Modi. Thủ tướng Ấn Độ đang thúc đẩy mối quan hệ với các ưu đãi tài chính dành cho các nhà cung cấp và thuế nhập khẩu cao đối với các công ty không sản xuất tại địa phương.

Nước này hiện sản xuất khoảng 7% tổng số iPhone, tăng gấp ba lần sản lượng trong năm tài chính vừa qua. Xuất khẩu điện tử của Ấn Độ đã tăng gấp 4 lần kể từ năm 2018 lên 24 tỷ USD vào năm ngoái.

Tất cả các dấu hiệu cho thấy đây mới chỉ là sự khởi đầu. Tập đoàn Tata, tập đoàn lớn nhất Ấn Độ, đang mua lại một nhà máy iPhone từ nhà lắp ráp Đài Loan Wistron Corp. Đây được xem là bước đầu tiên trong nỗ lực trở thành gã khổng lồ điện tử thực sự của công ty công nghiệp này.

Foxconn vào tháng 8 đã tiết lộ kế hoạch thành lập một nhà máy sản xuất linh kiện iPhone ở tỉnh Karnataka ở phía Nam. Họ cũng đang chuẩn bị xây dựng một cơ sở lớn hơn để lắp ráp các thiết bị hàng đầu của Apple. Tham vọng tổng thể đó khiến các khoản đầu tư mới ở Ấn Độ lên tới 1,2 tỷ USD và có thể tạo ra hàng chục nghìn việc làm.

Tuy nhiên, những dự án này khó có thể tránh được trở ngại. Các dịch vụ cơ bản như điện và nước ở Ấn Độ và Việt Nam kém tin cậy hơn ở Trung Quốc, đồng thời hệ sinh thái chuỗi cung ứng của Apple cũng chưa được thiết lập vững chắc. 

Các nhà sản xuất thường muốn tuyển dụng các nhà quản lý Trung Quốc có kinh nghiệm để thành lập các nhà máy mới, nhưng tốc độ phê duyệt thị thực – đặc biệt là ở Ấn Độ, nơi căng thẳng với Trung Quốc đang gia tăng – có thể hạn chế việc mở rộng.

Tuy nhiên, nhiều nhà quan sát vẫn lạc quan. "Ấn Độ hiện đang giải quyết một cách toàn diện tất cả các nút thắt tồn tại liên quan đến các yếu tố sản xuất công nghiệp", các nhà phân tích của Bank of America Corp do Amish Shah dẫn đầu đã viết vào tháng 6, đồng thời nói thêm rằng nước này "đang tập trung vào việc cải thiện sự thuận tiện trong kinh doanh".

Tái cấu trúc trọng tâm không hề đơn giản 

Trung Quốc sẽ không dễ dàng đánh mất vị thế là trung tâm sản xuất thiết bị chính của thế giới.

Các nhà cung cấp chắc chắn đang giảm sự hiện diện của họ ở đó, với các công ty Mỹ và Nhật Bản như Dell Technologies, HP và Sony Group dẫn đầu về mặt này. Ngay cả các công ty Trung Quốc như Luxshare Precision Industry - thành viên trẻ nhất trong nhóm được coi là xứng đáng để lắp ráp iPhone hiện đều đang xây dựng các nhà máy bên ngoài đất nước của họ.

Nhưng đồng thời, các công ty Trung Quốc sản xuất mọi thứ từ màn hình, vỏ cho đến bảng mạch và pin cũng đang gia nhập danh sách nhà cung cấp của Apple. Chất bán dẫn là lĩnh vực duy nhất mà Trung Quốc có ít đại diện do thiếu chuyên môn về bộ nhớ và xử lý.

Trong nhiều năm, các ngôi sao sáng trong ngành từ người sáng lập Foxconn - Terry Gou đến người sáng lập TSMC - Morris Chang đã cảnh báo rằng chuỗi cung ứng công nghệ toàn cầu có nguy cơ bị phân mảnh theo các đường đứt gãy địa chính trị Mỹ - Trung.

Nhưng việc tái tạo một nền tảng sản xuất khổng lồ trải rộng trên hàng nghìn công ty, hàng triệu công nhân và kết nối tới mọi nơi trên thế giới một cách đơn giản là không khả thi trong thời gian ngắn.

Các nhà máy lớn như iPhone City của Foxconn có thể hoạt động với quy mô đáng kinh ngạc như vậy phần lớn là nhờ những ưu đãi hào phóng và sự hỗ trợ không mệt mỏi từ chính quyền địa phương Trung Quốc. Miller, tác giả của Chip War, đồng thời là nhà sử học tại Trường Luật và Ngoại giao Fletcher tại Đại học Tufts, cho biết sẽ là một thách thức để thay thế các cơ sở quy mô thành phố này.

Tuy nhiên, cuối cùng thì phần lớn công suất của Apple sẽ nằm bên ngoài Trung Quốc.

Tốc độ và mức độ của sự dịch chuyển đó vẫn chưa rõ ràng, nhưng đây là tin tức chung đáng mừng đối với nhiều quan chức và chính trị gia cách xa trụ sở chính của Apple ở California nửa vòng trái đất.

Ở Bắc Giang, sự ồn ào của công trình xây dựng và quảng cáo dạy tiếng Trung, tiếng Nhật, tiếng Hàn là những dấu hiệu không thể tránh khỏi của sự thay đổi. Cán bộ địa phương, ông Đào Xuân Cường đích thân đi tham quan các nhà sản xuất trong chuyến đi Trung Quốc năm nay.

"Một số người trong số họ nói với tôi rằng họ đặt mục tiêu chuyển 30% đến 50% sản lượng sang một nơi nào đó bên ngoài Trung Quốc", ông Cường cho biết. 

(Nguồn: Bloomberg)