Không có gì bí mật khi chính quyền Biden đang cố gắng sắp xếp một chương trình nghị sự thương mại toàn cầu mới. Nhà Trắng đã gặp phải trở ngại trong những nỗ lực đó vài tuần trước khi các cuộc đàm phán về thép và nhôm giữa Mỹ và EU bị đẩy sang cuối năm. 

Nhưng họ có một cơ hội khác để thực hiện lời hứa về một hệ thống thương mại "hậu thuộc địa" tại hội nghị thượng đỉnh đầu tiên gồm 12 quốc gia ở châu Mỹ, được tổ chức tại Washington vào tuần này.

Hiệp định Đối tác vì sự thịnh vượng kinh tế của châu Mỹ (APEP) - không chỉ bao gồm Mỹ mà cả Barbados, Canada, Chile, Colombia, Costa Rica, Cộng hòa Dominica, Ecuador, Mexico, Panama, Peru và Uruguay - được thành lập để đặt vấn đề nhân quyền và khí hậu thay đổi trọng tâm của chính sách kinh tế. 

Một trong nhiều chủ đề được thảo luận sẽ là quy trình giải quyết tranh chấp giữa nhà đầu tư và nhà nước, hay còn gọi là ISDS, và những mối đe dọa của nó đối với những mục tiêu đó.

Có nhiều cách mà hệ thống thương mại toàn cầu hiện nay được thiết kế để tạo thuận lợi cho các công ty đa quốc gia lớn hơn là các quốc gia. Nhưng ISDS là một trong những vấn đề nghiêm trọng nhất. 

Đây là một phần rất phổ biến trong các hiệp định thương mại tự do và hiệp ước đầu tư song phương, về cơ bản là cho phép các công ty nước ngoài đầu tư vào các quốc gia cụ thể kiện chính phủ về bất kỳ điều gì ngăn họ kiếm lợi nhuận - bao gồm các quy định về khí hậu, các biện pháp ổn định tài chính, chính sách y tế công cộng và bất kỳ chính sách nào thuộc phạm vi quản lý của nhà nước.

Ý tưởng này bắt nguồn từ đầu những năm 1990, thời đại toàn cầu hóa không ngừng nghỉ, như một cách để thu hút đầu tư nước ngoài vào các nước đang phát triển đồng thời bảo vệ các nhà đầu tư ở nước giàu khỏi hệ thống quản lý và pháp lý yếu kém ở các quốc gia đó.

Theo Unctad, tính đến năm 2022, 1.257 trường hợp ISDS đã được đưa ra, với 18% trong số đó chống lại các quốc gia APEC. Có 73 vụ tranh chấp đang chờ giải quyết tại các quốc gia này với tổng số tiền yêu cầu bồi thường là 46,9 tỷ USD.

Nhưng sự bất đối xứng của hệ thống luôn luôn rõ ràng. Chỉ có nhà đầu tư nước ngoài mới có quyền và chỉ có nhà đầu tư nước ngoài mới có thể khởi kiện. Và các yêu cầu bồi thường có thể không chỉ bao gồm những tổn thất thực tế mà còn cả những tổn thất trong tương lai.

Như một sách trắng mới được đồng tác giả bởi các học giả từ các trường đại học Georgetown và Columbia, cũng như các chuyên gia thương mại từ Dự án Tự do Kinh tế Mỹ, đã chỉ ra, "các tập đoàn hiếm khi viện dẫn ISDS để bảo vệ chống lại hành vi chiếm đoạt trắng trợn hoặc phủ nhận công lý một cách trắng trợn". 

Thay vào đó, họ đã "liên tục thành công trong việc khai thác các điều khoản có từ ngữ mơ hồ trong các hiệp định thương mại và đầu tư do ISDS thực thi" để "khởi xướng hoặc đe dọa các khiếu nại chống lại các biện pháp dân chủ được thực hiện vì lợi ích công cộng mà họ tin rằng đã làm tổn hại đến lợi ích kinh doanh của họ".

Các nhà điều hành sân bay đa quốc gia đã sử dụng ISDS để thách thức các biện pháp đóng cửa do đại dịch của Chile; một công ty Canada đã lập luận rằng quyền khai thác mỏ phải quan trọng hơn các biện pháp bảo vệ môi trường ở Colombia. Huawei đã khởi kiện Thụy Điển về các biện pháp hạn chế sự tham gia của nước này vào 5G vì lo ngại về an ninh. 

Ở Mỹ, đường ống Keystone là ví dụ điển hình. TransCanada đã kiện Mỹ dưới thời Obama làm tổng thống vì họ không được phép xây dựng, sau đó thu hồi dưới thời Trump (người đã cho phép) rồi lại kiện dưới thời Biden.

Vì vậy ISDS cũng là một nỗi đau đối với các nước giàu, nhưng các công ty của họ thường được hưởng lợi. Đối với các nước nghèo hơn, nó có thể là sự tàn phá. Các hành động được coi là vì lợi ích công cộng (chẳng hạn như nâng cao tiêu chuẩn về sức khỏe hoặc lao động) có thể dẫn đến các khoản bồi thường hàng tỷ đô la mà họ không đủ khả năng chi trả.

Điều đáng lo ngại nhất hiện nay là những thỏa thuận như vậy có thể được sử dụng để ngăn cản quá trình chuyển đổi năng lượng sạch. Các công ty và nhà đầu tư nhiên liệu hóa thạch đã đệ trình nhiều vụ kiện ISDS, tổng số tiền lên đến hàng tỷ USD. 

Các học giả đã ước tính rằng những nỗ lực về biến đổi khí hậu toàn cầu có thể dẫn đến yêu cầu bồi thường trị giá 340 tỷ USD (riêng vụ kiện Keystone XL đã lên tới 15 tỷ USD).

Với tất cả những điều này, không có gì ngạc nhiên khi nhiều quốc gia, bao gồm Mỹ, Canada, Mexico, một số quốc gia thành viên EU, Nam Phi, Ấn Độ, Indonesia và Ecuador đang hạn chế hoặc chấm dứt các thỏa thuận ISDS trong tương lai và thậm chí còn cố gắng rút khỏi các hiệp định hiện có. 

Ví dụ, hiệp định thương mại USMCA thay thế NAFTA có một điều khoản yêu cầu các công ty phải sử dụng hết tất cả các biện pháp khắc phục trong nước trước khi sử dụng ISDS.

Nhưng nếu Tổng thống Biden sử dụng hội nghị thượng đỉnh APEC như một cách để chấm dứt hệ thống ISDS một cách đa phương, thì điều đó sẽ đưa ra một tuyên bố lớn về mô hình thương mại hậu thuộc địa mà đại diện thương mại Mỹ Katherine Tai đã ủng hộ: Một mô hình sẽ thúc đẩy tăng trưởng toàn diện và công bằng, chứ không phải riêng tăng trưởng GDP mà là trọng tâm của hệ thống thương mại được cải cách.

Một số học giả và nhà hoạch định chính sách đã ủng hộ việc rời khỏi hệ thống như một cách để giảm bớt nỗi sợ hãi rằng các nhà đầu tư sẽ coi các quốc gia riêng lẻ rời khỏi hệ thống là một dấu hiệu của sự yếu kém. 

Theo người đoạt giải Nobel Joseph Stiglitz, có rất ít bằng chứng cho thấy các quốc gia ký kết hiệp ước ISDS nhận được đầu tư trực tiếp nước ngoài nhiều hơn hoặc tốt hơn những quốc gia không ký kết: "Những thỏa thuận này đã không thực hiện được lời hứa của họ".

Các tác giả sách trắng đưa ra một số cách mà các quốc gia, bao gồm cả các quốc gia APEC, có thể thoát khỏi hợp pháp ngay cả các hiệp định hiện có. Điều này chắc chắn sẽ làm tăng mối lo ngại của nhà đầu tư về quy định của pháp luật và tính liên tục của các thỏa thuận, có thể tác động đến thị trường. 

Nhưng bản thân các thỏa thuận này đã có quá nhiều tác động tiêu cực đến thế giới thực. Đã đến lúc cần có một hệ thống công bằng hơn.

(Nguồn: Financial Times)